GẶP GỠ TRANG

 Tôi gặp Trang, một cô gái trẻ đáng mến, tại phố cổ Hội An khi tôi ghé thăm một xưởng thủ công dành cho phụ nữ khuyết tật do một tổ chức từ thiện của Úc điều hành. Điều đầu tiên thu hút tôi là nụ cười rạng rỡ của Trang, sau đó là dáng đi vô cùng đặc biệt của cô ấy.

Khi còn nhỏ, Trang mắc bệnh sốt bại liệt, khiến các cơ ở cả hai bên hông cũng như các cơ kiểm soát đầu gối và cổ chân trái của cô bị liệt. Để bù đắp cho sự mất mát này, Trang phải dùng một tay để giữ chắc đầu gối trái và lắc mạnh cơ thể từ bên này sang bên kia trong mỗi bước đi. Đó là một cách di chuyển tiêu tốn rất nhiều năng lượng, và không có gì ngạc nhiên khi Trang bắt đầu bị đau lưng nghiêm trọng. Rõ ràng, cô ấy không thể đi lại theo cách này trong thời gian dài. Tôi nghĩ rằng Trang có thể được hỗ trợ nhờ một loại nẹp chỉnh hình, mặc dù tôi chưa từng thấy loại nào phù hợp với tình trạng cụ thể của cô ấy.

Nhờ sự giúp đỡ tận tình và hỗ trợ tài chính từ tổ chức Lifestart, chúng tôi đưa Trang đến một xưởng chỉnh hình địa phương. Tại đây, với sự hợp tác của một bác sĩ phẫu thuật chỉnh hình phát hiện ra rằng Trang còn thiếu cả ổ khớp háng bên trái, cùng một chuyên gia chỉnh hình người Thụy Sĩ, người đã lên ý tưởng thiết kế nẹp cơ bản, chúng tôi đã giúp Trang được lắp một chiếc nẹp đặc biệt.

Trang trải qua nhiều lần thử nẹp và thích nghi với thiết bị cồng kềnh này một cách kiên nhẫn và điềm tĩnh. Cô nhanh chóng học được cách đi thẳng với nẹp và hai chiếc nạng mới, cũng như thực hiện các bài tập lưng mà tôi hướng dẫn. Thật là một bệnh nhân tuyệt vời và một con người hiền hòa đáng mến!

Chỉ sau đó tôi mới phát hiện ra tài năng thêu thùa của Trang. Đây là bức tranh thêu của Trang về cây cầu Nhật Bản nổi tiếng ở Hội An:

Tuy nhiên, có tài năng nghệ thuật và có thể kiếm sống từ nó là hai chuyện hoàn toàn khác nhau, điều này chính chồng tôi cũng có thể xác nhận. Dù có tay nghề thêu thùa xuất sắc, Trang vẫn chưa thể tự trang trải cuộc sống. Vì vậy, khi Virginia Beach Friends Meeting hỏi làm thế nào họ có thể hỗ trợ Steady Footsteps, tôi đã đề nghị Trang thêu một số bao gối lụa để các bạn Quaker của tôi bán tại Lễ hội Fair Trade Festival sắp tới ở Norfolk, Virginia. Kết quả thật tuyệt vời, như bạn có thể thấy ở đây:

 

Trang rất vui khi nhận được đơn đặt hàng nghệ thuật đầu tiên của mình và hy vọng có thể tìm được các tổ chức khác quan tâm đến những dự án tương tự. Nếu bạn hoặc ai đó bạn biết có hứng thú đặt hàng thêu theo yêu cầu từ Trang để gây quỹ (hoặc vì bất kỳ lý do nào khác), hãy gửi email cho tôi theo địa chỉ steadyfootsteps@yahoo.com, tôi sẽ rất sẵn lòng giúp bạn kết nối với Trang.

Đôi khi, tất cả chúng ta đều cảm thấy bị choáng ngợp bởi tác động của thị trường toàn cầu. Các doanh nghiệp nhỏ, mang tính địa phương thường gặp khó khăn, nếu không muốn nói là gần như không thể, cạnh tranh với những tập đoàn khổng lồ sử dụng lao động giá rẻ và vận chuyển hàng hóa bằng container. Nhưng chúng ta có thể thay đổi cán cân một chút khi kết hợp sức mạnh của giao tiếp điện tử tức thời và vận chuyển hàng không nhanh chóng với sự kết nối cá nhân và lòng trắc ẩn.

29 chiếc vỏ gối mà Trang làm cho Virginia Beach Friends Meeting đã vượt Thái Bình Dương trong một chiếc vali được mang theo bởi một tình nguyện viên của Wheelchairs for Humanity. Toàn bộ số tiền thu được từ việc bán vỏ gối của Trang sẽ được gửi cho cô ấy và dùng để hỗ trợ công việc của Steady Footsteps. Đó mới chính là thương mại toàn cầu mà chúng ta có thể tự hào ủng hộ!

HAI HỌA SĨ MỚI

 

Một trong những niềm vui bất ngờ khi sống và làm việc tại Việt Nam là có cơ hội gặp gỡ và khuyến khích hai họa sĩ trẻ: Nguyễn Tấn Hiền và Hồ Viết Phương. Hiền và Phương đều là sinh viên đại học - Hiền học toán tại quê nhà ở Buôn Ma Thuột, còn Phương học kiến trúc tại Thành phố Hồ Chí Minh - cho đến khi cả hai bị liệt tứ chi (yếu cả bốn chi) do tổn thương tủy sống. Hiền bị xe khách tông khi đang đi xe đạp, còn Phương mắc phải một khối u tủy sống.

Khi chúng tôi gặp họ tại khoa Tổn thương tủy sống của Bệnh viện Phục hồi chức năng Đà Nẵng, tôi nhận thấy họ dành phần lớn thời gian rảnh, giữa các buổi vật lý trị liệu hàng ngày, để vẽ. Chồng tôi, Dave (cũng là một họa sĩ), và tôi nhận ra tài năng thực sự trong những bức vẽ ban đầu này. Tuy nhiên, Hiền và Phương lại coi nhẹ lời khen của chúng tôi, nói rằng họ chỉ có thể trở thành những họa sĩ “thực thụ” nếu được nhận vào một trường đại học mỹ thuật và học cách sáng tạo nghệ thuật “đúng cách.”

Dave và tôi quyết định phải thuyết phục họ rằng họ thực sự có tài năng - dù không có bằng cấp mỹ thuật chính quy. Chúng tôi đặt Hiền vẽ một số bức phác thảo bằng bút chì cho những tấm thiệp của Steady Footsteps và mua hai bức tranh ghép giấy tuyệt vời của Phương. Khi Hiền bắt đầu vẽ tranh màu nước và sau đó vẽ acrylic, chúng tôi cũng mua một số tác phẩm của anh. Và mỗi khi có khách nước ngoài đến thăm bệnh viện, chúng tôi đều đưa họ đến phòng của Hiền và Phương, nơi dần dần biến thành một sự kết hợp giữa phòng bệnh và xưởng nghệ thuật. Mọi vị khách đều trầm trồ trước những tác phẩm này, và một số đã tranh thủ mua tranh để mang về treo tại nhà của họ ở Đức, Mỹ và Úc.

Theo đề xuất của chúng tôi, chủ của ba cửa hàng địa phương - Reaching Out Handicraft Shop ở Hội An, Tam’s Pub and Surf Shop gần bãi biển Mỹ Khê, và Bach Mai Art Gallery tại số 12 Trưng Nữ Vương (ngay đối diện Bảo tàng Chăm nổi tiếng của Đà Nẵng) - đã đồng ý trưng bày và bán tác phẩm của Hiền và Phương mà không nhận tiền lợi nhuận.

Vài tuần trước, tôi nhìn thấy Hiền và Phương tự đẩy xe lăn trên đường đến trạm xe buýt. Họ nói rằng họ đang đi một “chuyến công tác” - đến gặp một chủ cửa hàng ở Hội An. Tuần này, Hiền kể với tôi rằng anh đang hỗ trợ một bệnh nhân khác và cố gắng thiết lập trang web riêng của mình.

Giờ đây, bạn bè của chúng tôi, Hiền và Phương, tự xem mình là những họa sĩ chuyên nghiệp - một khái niệm khá mới mẻ ở Việt Nam, nơi nền kinh tế chỉ mới dần thoát khỏi mức sống tối thiểu và 95% người khuyết tật vẫn thất nghiệp! Dave và tôi rất vui khi được là những người thúc đẩy sự phát triển của họ - và cũng thật hạnh phúc khi những bức tranh vẽ của Hiền và tranh ghép giấy của Phương đang làm bừng sáng những bức tường trong ngôi nhà của chúng tôi!

ĐÁNH GIÁ TÌNH HÌNH

 Dưới đây là bài viết mới nhất của tôi được xuất bản trên CommonDreams.org. Mặc dù chủ đề của bài luận này đề cập đến cuộc sống đương đại ở Mỹ, tôi nghĩ bạn có thể nhận ra rằng quan điểm của tôi ít nhiều đã được định hình bởi cuộc sống và những trải nghiệm của tôi ở Việt Nam.

Những ngày này, ở Mỹ, các quan niệm truyền thống về sự giàu có và an toàn đang bị đảo lộn. Những chiếc xe hơi sang trọng từng đưa chúng ta lướt đi trong sự thoải mái của điều hòa không khí trên những con đường được bảo trì tốt nay trở nên kém hấp dẫn hơn sau mỗi lần đổ xăng với mức giá ngày càng tăng. Cơ sở hạ tầng và đường sá đang xuống cấp ngay trước mắt chúng ta, khi “tài sản chung” của quốc gia bị rút cạn để chi trả cho vũ khí, chiến tranh và những khoản giảm thuế dành cho tầng lớp siêu giàu. Tiền tiết kiệm hao mòn khi cổ phiếu, trái phiếu và thậm chí cả đồng đô la Mỹ mất giá mỗi ngày. Giá trị nhà ở giảm đến mức, xét về mặt tài chính, nhiều người Mỹ có lẽ sẽ tốt hơn nếu từ bỏ chúng, thay vì tiếp tục dốc tiền vào các khoản thế chấp hàng tháng. Và liệu việc gánh khoản nợ hàng chục nghìn đô la để trang trải chi phí đại học cho con cái hay chính bản thân mình có còn hợp lý hay không, khi mà mỗi tháng có hàng chục nghìn người Mỹ mất việc?

Lối sống kiểu Mỹ - từng được Phó Tổng thống Dick Cheney mô tả là “không thể thương lượng” - đang không còn phù hợp với chúng ta nữa. Và đối với phần lớn chúng ta, trong tương lai gần, điều đó cũng không có nhiều khả năng thay đổi.

Vậy, chúng ta nên làm gì? Liệu chúng ta, với tư cách một quốc gia, có nên xâm chiếm các quốc gia có chủ quyền khác để kiểm soát nguồn dầu mỏ của họ không? Điều đó đến nay đã mang lại kết quả tốt đẹp hay chưa? Liệu chúng ta có nên ngoảnh mặt làm ngơ trước những người đói khát trên thế giới và biến các cánh đồng ngô, mía, đậu nành của hành tinh này thành nhiên liệu sinh học, chỉ để có thể tiếp tục lái những chiếc SUV của mình? Chúng ta có nên tiếp tục duy trì các quy định quy hoạch ngăn cấm dây phơi quần áo, vườn rau và các cơ sở kinh doanh nhỏ len lỏi vào cảnh quan ngoại ô của chúng ta? Liệu chúng ta có nên tiếp tục đốt cháy một lượng lớn nhiên liệu hóa thạch để sưởi ấm những ngôi nhà rộng quá mức của mình, chỉ để có thể bước vào không gian luôn duy trì ở 72°F (22°C) mỗi sáng khi kéo chăn ra hoặc khi trở về sau nhiều giờ hay nhiều ngày vắng nhà? Chúng ta sẽ tiếp tục gửi con vào nhà trẻ và trả tiền nhiên liệu, bảo trì hai chiếc xe chỉ để bố mẹ có thể đi làm những công việc mà lương bổng chỉ vừa đủ chi trả chi phí sinh hoạt trong bao lâu nữa?

Thế nào là “chi phí sinh hoạt”? Chúng ta thực sự cần gì để tồn tại? Chúng ta chắc chắn cần một lượng thực phẩm đủ để duy trì hoạt động của não bộ và cơ bắp, cùng với một số dưỡng chất bổ sung để đảm bảo sự tăng trưởng, duy trì và tân trang cơ thể. Vì chúng ta là những sinh vật có máu nóng và gần như không có lông để giữ ấm, nên chúng ta cần thêm sự hỗ trợ - dưới hình thức quần áo hoặc nơi trú ẩn - để duy trì nhiệt độ cơ thể tối ưu ở mức 98,6°F (37°C), nơi mà các phản ứng hóa học của sự sống diễn ra hiệu quả nhất. Và dĩ nhiên, chúng ta cần không khí có thể thở và nước có thể uống được.

Mọi thứ khác chỉ là phần phụ.

Tồn tại một mình là một thử thách lớn đối với bất kỳ cá nhân nào - dù ở bất cứ nơi đâu trên thế giới. Việc sinh tồn lại càng khó khăn hơn khi phải chăm sóc con nhỏ mà không có sự hỗ trợ. Và đó chính là mục đích cơ bản của cộng đồng: giúp mọi người sống sót - bằng cách chia sẻ lao động, kiến thức, kỹ năng và tài nguyên.

Chúng ta đang thức tỉnh khỏi giấc mơ dài của nước Mỹ. Lối sống dựa vào dầu mỏ và sản xuất hàng loạt mà người Mỹ đã tận hưởng trong suốt quãng thời gian mà hầu hết chúng ta có thể nhớ được dường như sẽ khó có thể quay trở lại trong tương lai gần. Chúng ta cần mở mắt ra để nhận thức điều gì thực sự cần thiết cho sự sinh tồn - và nhận ra rằng cộng đồng là yếu tố cốt lõi để đảm bảo điều đó. Trong nước Mỹ mới này, một người hàng xóm biết ươm cây cà chua và có thể dạy chúng ta cách trồng chúng trong điều kiện vi khí hậu của khu vực chúng ta có thể quan trọng hơn siêu thị Wal-Mart cách đó 12 dặm. Một người bạn biết cách rút nước khỏi hệ thống ống dẫn trong phòng tắm không sưởi mỗi mùa đông sẽ đáng giá hơn nhiều so với một hợp đồng bảo hiểm nhà ở từ State Farm. Một nông dân địa phương sở hữu một chiếc xe bán tải, xe kéo hoặc xe đẩy hoạt động tốt và sẵn sàng vận chuyển nông sản đến một khu dân cư ngoại ô biệt lập - cùng với những người biết cách chế biến thực phẩm thô thành món ăn ngon miệng, bổ dưỡng và sẵn sàng chia sẻ kỹ năng đó - sẽ là những thành phần trung tâm của các cộng đồng trong tương lai.

Sự tồn tại của chúng ta sẽ không chỉ phụ thuộc vào việc quản lý cẩn thận các nguồn tài nguyên vật chất, mà còn vào việc khai thác các nguồn tri thức và kỹ năng địa phương. Quan trọng nhất, nó sẽ đòi hỏi sự nuôi dưỡng các cộng đồng mà ở đó, chúng ta thực sự quan tâm đến nhau - theo mọi nghĩa của từ này.

Virginia Lockett đã sống 53 năm đầu tiên của cuộc đời ở Mỹ. Hiện tại, bà sống ở Đà Nẵng, Việt Nam, nơi bà cảm thấy hạnh phúc khi được ăn, ngủ, mua sắm, làm việc và giải trí trong phạm vi di chuyển của chiếc xe máy điện của mình. Thông tin thêm về cuộc sống và công việc của Virginia có thể được tìm thấy trên blog của bà tại www.steadyfootsteps.org.

Tác giả: Virginia Lockett 

(xuất bản vào thứ Hai, ngày 14 tháng 7 năm 2008, trên CommonDreams.org)

ĐẠO ĐỨC CỦA LÒNG TRẮC ẨN

 

Bài viết này xuất hiện trong số mới nhất của Dispatches, Bản tin của Hiệp hội Vật lý Trị liệu Quốc tế, Hiệp hội Vật lý Trị liệu Canada.

Lòng trắc ẩn (compassion - danh từ): Nhận thức sâu sắc về sự đau khổ của người khác cùng với mong muốn làm giảm bớt nó.

Tôi bắt đầu sự nghiệp của mình với tư cách là một nhà vật lý trị liệu người Mỹ hơn ba mươi năm trước, mang theo một lý tưởng mơ hồ và ý niệm rằng ngành vật lý trị liệu sẽ cho phép tôi sử dụng cả cơ thể lẫn giọng nói của mình để giảng dạy những học viên có động lực nhất trên thế giới ­- những người mong muốn lấy lại quyền kiểm soát cơ thể của chính mình.

Khi còn là một nhà trị liệu trẻ tuổi, sự non nớt và thiếu kinh nghiệm đã hạn chế khả năng thấu hiểu nỗi đau khổ của người khác của tôi. Sự đau đớn của bệnh nhân, ở một mức độ nào đó, vẫn là một khái niệm trừu tượng đối với tôi. Tôi không thể thực sự hiểu được sự khác biệt giữa nỗi đau cấp tính và nỗi kinh hoàng tăm tối đi kèm với cơn đau mạn tính - thứ gắn liền với sự suy thoái thể chất không thể đảo ngược và sự phụ thuộc ngày càng tăng mà nó kéo theo. Tôi cũng không thể, cho đến khi có con của riêng mình, đọc được nỗi thống khổ trong ánh mắt của những bậc cha mẹ có con tuổi vị thành niên gặp tai nạn. Và tôi không thể hoàn toàn đồng cảm với những cảm xúc mâu thuẫn của những đứa con trung niên có cha mẹ già yếu, cho đến khi tôi thực sự trải qua hoàn cảnh đó.

Những trải nghiệm trong cuộc sống đã giúp tôi đồng cảm hơn với bệnh nhân và gia đình của họ khi tôi già đi. Nhưng một điều khác cũng đã xảy ra: tôi trở thành một “chuyên gia”. Tại những cơ sở nơi tôi làm việc, các tiêu chí đánh giá một nhà trị liệu giỏi bao gồm tài liệu chính xác, quản lý thời gian hiệu quả, chuyên môn kỹ thuật và sự tách biệt cảm xúc. Chỉ trong công việc cuối cùng của tôi tại Mỹ, nơi tôi điều trị bệnh nhân tại nhà của họ và được trả tiền theo từng lần thăm khám, tôi mới cảm thấy mình có thể dành thêm thời gian và thỉnh thoảng bỏ ra một chút tiền của chính mình để giúp đỡ bệnh nhân vượt ra ngoài phạm vi chuyên môn được định nghĩa. Về bản chất, đó là công việc đầu tiên mà tôi cảm thấy có thể thường xuyên thực hành lòng trắc ẩn của mình mà không bị coi là hành xử “không chuyên nghiệp”.

Năm 2006, tôi chuyển đến Đà Nẵng, Việt Nam, và thành lập tổ chức phi chính phủ của riêng mình, Steady Footsteps, Inc., nhằm thực hành lòng trắc ẩn đó nhiều hơn nữa. Theo các điều khoản hợp tác giữa tổ chức của tôi và Bệnh viện Phục hồi chức năng Đà Nẵng, nếu tôi nhận thấy một nhu cầu nào đó - chẳng hạn như bệnh nhân thiếu khung tập đi, gậy chống hay giày dép phù hợp - thì tôi, với tư cách là giám đốc của Steady Footsteps, có thể giải quyết nhu cầu đó. Tôi không vượt ra ngoài phạm vi chuyên môn của mình - đây là một phần trong vai trò nhân đạo của tôi.

Vì tôi có thể tự chủ thời gian và không thu phí dịch vụ, tôi có thể dành toàn bộ thời gian cần thiết để giải quyết các vấn đề của một bệnh nhân cụ thể và gia đình của họ. Vì tôi không thể nói được tiếng Việt - chứ chưa nói đến viết - nên không có ai kỳ vọng rằng tôi sẽ dành thời gian để viết hồ sơ bệnh án như khi làm việc ở Mỹ. Một lợi ích phụ của việc không chia sẻ chung ngôn ngữ với bệnh nhân là mỗi cuộc gặp gỡ đều diễn ra chậm hơn do cần phiên dịch. Và khi mọi thứ chậm lại, bạn sẽ nhìn thấy được nhiều hơn. Việc đọc hiểu biểu cảm khuôn mặt và ngôn ngữ cơ thể trở nên dễ dàng hơn khi bạn không liên tục bận rộn nói chuyện, đo lường hay ghi chép. Và đó chính là cội nguồn của lòng trắc ẩn - khả năng bẩm sinh của chúng ta trong việc đọc hiểu biểu cảm và cử chỉ của người khác. Tôi đọc bệnh nhân, và họ cũng đọc tôi.

Trớ trêu thay, vì tôi luôn cố gắng thiết lập giao tiếp bằng ánh mắt, sử dụng các minh họa trực quan và tập trung vào các hoạt động chức năng, tôi thường có thể đạt được phản hồi tốt hơn từ các bệnh nhân bị tổn thương não tại trung tâm phục hồi chức năng của chúng tôi so với các nhà trị liệu Việt Nam - những người có xu hướng dựa vào hướng dẫn bằng lời nói và các bài tập vận động thụ động cơ bản, khi bệnh nhân chỉ nằm ngửa và nhìn lên trần nhà.

Nhiều bệnh nhân trong bệnh viện của chúng tôi có cùng độ tuổi với các nhà trị liệu trẻ. Chỉ hai tháng trước, họ vẫn còn chạy xe máy đi làm và đi chợ. Họ có thể đã từng lướt qua nhau trên đường hay ngồi uống cà phê ở cùng một quán. Chỉ một tai nạn xe máy đơn giản thôi đã đủ để đẩy cuộc đời họ theo một hướng đi hoàn toàn khác. Dường như lòng trắc ẩn - nếu không phải dành cho bệnh nhân, những người hiện tại có thể đang rũ rượi và không thể diễn đạt rõ ràng, thì ít nhất cũng là dành cho các thành viên gia đình tuyệt vọng và luôn túc trực bên họ tại bệnh viện - sẽ là một phản ứng tất yếu của các chuyên viên trị liệu trẻ.

Nhưng thực tế lại không phải vậy.

Ngay cả ở một nơi mà kỹ năng vật lý trị liệu còn sơ khai và các nhà trị liệu không có địa vị đặc biệt cao, vẫn tồn tại một khoảng cách đáng kể giữa những người mặc áo trắng chuyên nghiệp và những bệnh nhân cùng gia đình đang tìm đến họ để được giúp đỡ.

Tôi nghĩ rằng khi chúng ta suy ngẫm về việc đào tạo các nhà vật lý trị liệu trẻ, chúng ta cần xem xét kỹ lưỡng những khía cạnh nào của nghề nghiệp mà chúng ta muốn làm gương và khuyến khích. Bạn chọn trở thành một nhà trị liệu chỉ để thể hiện sự tinh thông về kỹ thuật và duy trì sự tách biệt chuyên môn sao? Tôi thì không.

Chúng ta có thể cho rằng việc chúng ta tham gia vào “nghệ thuật trị liệu” là bằng chứng cho thấy chúng ta là những người có lòng trắc ẩn. Nhưng tôi mời bạn một lần nữa suy ngẫm về định nghĩa của lòng trắc ẩn ở đầu bài viết này:

Lòng trắc ẩn (compassion - danh từ): Nhận thức sâu sắc về sự đau khổ của người khác cùng với mong muốn làm giảm bớt nó.

Làm thế nào chúng ta có thể phát triển “nhận thức sâu sắc về sự đau khổ của người khác” mà không thực sự hiện diện cùng họ? Những năm tháng học tập và kinh nghiệm của chúng ta chắc chắn sẽ giúp chúng ta đánh giá và quản lý tình trạng của bệnh nhân, nhưng chúng không thể thay thế cho sự nhận thức sâu sắc đó - điều chỉ có thể đạt được khi chúng ta thật sự chú ý đến bệnh nhân và người thân của họ. Các phác đồ điều trị có thể có giá trị, nhưng chúng không thể thay thế cho ánh mắt đầy trắc ẩn và bàn tay chăm sóc của một nhà trị liệu giàu kinh nghiệm.

Hãy đảm bảo rằng lòng trắc ẩn chính là di sản cốt lõi mà chúng ta truyền lại cho thế hệ nhà trị liệu tiếp theo.

TẠI SAO CHÚNG TÔI Ở ĐÂY

 

Ý tưởng nhen nhóm trong ngôi nhà nhỏ ở Nha Trang, Việt Nam vào năm 1995 cuối cùng trở thành “Steady Footsteps”. Chồng tôi, Dave, và tôi đến Việt Nam để nhận nuôi hai đứa trẻ. Trong khi chờ đợi hoàn tất các thủ tục hành chính, một người đàn ông hỏi tôi về công việc của mình. Vì tiếng Anh của anh ấy còn rất hạn chế (mà anh ta lại là giáo viên tiếng Anh!) và tôi thì hoàn toàn không biết tiếng Việt, tôi cố gắng giải thích rằng công việc của tôi là giúp những người bệnh và bị thương có thể đi lại được. “Ồ,” người giáo viên đáp, “Ở Việt Nam, ai cũng làm việc đó!” Tuy vậy, cuối cùng, anh ấy đã mời tôi đến nhà để gặp cha anh ấy.

Cha anh ấy, khoảng 65 tuổi, nằm trên giường như thế suốt 5 năm qua. Câu chuyện của ông là thế này: Vài năm trước, ông bị một chiếc xe tông gãy xương đùi. Vì không được phẫu thuật, nên chấn thương của ông không hồi phục hoàn toàn. Ông có thể đi bằng đôi nạng - cho đến khi ông bị một cơn đột quỵ nhẹ, khiến ông không thể sử dụng nạng nữa. Kể từ đó, ông chỉ có thể nằm trên giường. Vào những dịp đặc biệt, con trai ông sẽ bế ông như một đứa trẻ và đặt ông vào một chiếc ghế bành, nơi ông ngồi với nước mắt chảy dài trên má. Trước khi tai họa ập đến, gia đình người con trai đã được chấp thuận để đi định cư tại Canada. Nhưng khi người cha trở thành người tàn tật, kế hoạch đó sụp đổ và cả gia đình quyết định ở lại Việt Nam để chăm sóc ông.

Khi tôi ngồi bệt xuống sàn để cố gắng hiểu câu chuyện này, nhiều suy nghĩ ập đến trong tôi. Đầu tiên, dù tôi là một chuyên gia vật lý trị liệu tại gia có kinh nghiệm và có thể làm việc với rất ít thiết bị chuyên dụng cũng như ít hỗ trợ từ các chuyên gia khác, nhưng tôi không thể làm gì cho một ca gãy xương đùi không được chữa trị nếu không có bác sĩ phẫu thuật chỉnh hình. Nếu ông ấy gặp tai nạn ở Mỹ hoặc Canada, ông sẽ được phẫu thuật trong vòng 24 giờ, và sau khoảng sáu tuần, ông ấy có thể sẽ đi lại mà không cần dụng cụ hỗ trợ. Sau đó, nếu ông ấy bị đột quỵ, có thể ông sẽ di chuyển chậm hơn một chút, nhưng với vài buổi trị liệu nữa, ông vẫn có thể đi lại được, có lẽ chỉ cần một cây gậy. Thay vào đó, ông nằm liệt giường - không có xe lăn, không có khung tập đi, không có chuyên gia trị liệu.

Thứ hai, tôi cảm thấy như mình mất đi công cụ quan trọng nhất: giọng nói. Làm sao để giải thích cho người con trai đầy thiện ý nhưng trĩu nặng cảm giác tội lỗi này rằng những giọt nước mắt của cha anh ấy có thể không phải do đau đớn mà do sự bất ổn về cảm xúc thường thấy ở những bệnh nhân bị đột quỵ bên trái não? Việc diễn đạt bằng cử chỉ chỉ có giới hạn, nhất là với những khái niệm trừu tượng.

Và cuối cùng, tôi nhận ra rằng phải có hàng ngàn, hàng vạn người tàn tật ở Việt Nam đang dành cả đời chỉ để nằm trên sàn nhà hay giường, đơn giản chỉ vì họ thiếu sự chăm sóc y tế và phục hồi chức năng mà chúng ta ở phương Tây coi là điều hiển nhiên.

Tôi không biết mình có thể làm gì - nhưng điều đó ám ảnh tôi.

Mười năm sau: Một email từ một tổ chức phi chính phủ Bắc Mỹ hiện lên trên màn hình máy tính của tôi, kêu gọi một nhà vật lý trị liệu tình nguyện đến làm giảng viên lâm sàng tại Trung tâm Chỉnh hình và Phục hồi chức năng Đà Nẵng. Trời ơi! Giờ Việt Nam đã có phẫu thuật chỉnh hình và cả chuyên gia vật lý trị liệu! Và điều quan trọng nhất đối với tôi - họ cần một giảng viên lâm sàng, chứ không phải một người đứng giảng lý thuyết.

Dù có những yếu tố quan trọng đó, tôi vẫn biết rằng các thiết bị hỗ trợ vẫn sẽ khó có sẵn hoặc không đủ rẻ để người dân Việt Nam mua được. Vì vậy, khi chuẩn bị quay lại Việt Nam, tôi giao cho chồng tôi một nhiệm vụ: thiết kế và chế tạo các dụng cụ hỗ trợ từ những vật liệu rẻ tiền, dễ kiếm tại địa phương. Một thứ quan trọng mà tôi nghĩ mình phải mang theo là AFOs (nẹp nhựa hỗ trợ kiểm soát cổ chân), vì tôi được cho biết rằng không thể chế tạo loại này ở Việt Nam. Khi tôi hỏi những chuyên gia trị liệu tình nguyện đã từng đến Đà Nẵng, họ bảo rằng không chỉ AFOs không có sẵn, mà chúng cũng không thể sử dụng ở Việt Nam vì “ai cũng đi dép xỏ ngón!” Họ còn nói rằng những chiếc nĩa và thìa được điều chỉnh cũng không phù hợp, vì người Việt Nam ăn bằng đũa. Thật sự mà nói, tôi không nghĩ rằng việc chỉ ra sự thật này là thiếu nhạy cảm văn hóa - đôi khi, giày dép, thìa và nĩa cũng là những thiết bị hỗ trợ hữu ích.

Thế là chúng tôi nhét đầy vali nào là cưa, khoan tay, máy tán đinh, dụng cụ gắp, cốc tập uống, ống hút dẻo và 40 chiếc AFOs mua sẵn. Một người bạn của tôi, Barbara Coverdale, một chuyên viên Hoạt động trị liệu người Mỹ, đã sáng tạo ra một nẹp cổ tay làm từ đũa, vải và dây chun để các thợ may Việt Nam có thể sao chép. Đến Việt Nam, Dave dành thời gian lang thang khắp các chợ để tìm vật liệu, rồi chế tạo các dụng cụ mà chúng tôi cùng nhau lên ý tưởng trong phòng khách sạn. Một sáng tạo thú vị từ chuyến đi đó là bàn đặt trên đùi cho người bị liệt tứ chi, làm từ bàn nhựa quán cà phê vỉa hè. Chúng tôi chỉ cần cắt ngắn chân bàn và khoét một hình bán nguyệt ở một bên dài. Chiếc bàn này giúp người bệnh có chỗ tựa vững chắc, đồng thời cung cấp bề mặt tiện dụng để họ có thể ngồi dậy ăn uống một cách an toàn trên giường hoặc trên sàn.

Tuy nhiên, tôi khá sốc khi nhận ra sự kém hiệu quả của các hoạt động trị liệu tại trung tâm đó - đặc biệt là khi biết rằng tổ chức NGO mà tôi tình nguyện đã cử chuyên gia từ Mỹ và Canada đến đây trong suốt 5 năm qua. Hầu hết các phương pháp trị liệu chỉ gồm chườm nóng (ở Việt Nam, giữa tháng 7 nóng bức!), hoặc các bài tập thụ động đơn giản mà kỹ thuật viên vật lý trị liệu thực hiện cho bệnh nhân. Không ai hướng dẫn bệnh nhân cách ra khỏi giường và chuyển qua ngồi xuống ghế một cách an toàn, hay thậm chí cách đi lại đúng cách.

Nhưng tôi vẫn bị cuốn hút.

Khoảnh khắc khiến tôi thực sự gắn bó với công việc này diễn ra thế này: Tôi để ý một người đàn ông gầy gò với làn da khô nứt nẻ cùng người vợ buồn bã của ông ấy trong nhiều ngày. Một bức tường đổ sập đã làm gãy đốt sống cổ ông ấy, khiến ông bị liệt. Một số cơ đã bắt đầu hồi phục, nhưng có gì đó không ổn. Tay ông không cử động được, nhưng cũng không nằm trong một dáng đặc trưng của người bị liệt tứ chi. Cơ lớn ở chân gần như không hoạt động - nhưng ngón chân thì động đậy. Tôi nhận ra ông ấy bị liệt do chèn ép dây thần kinh ở nách, một tình trạng tôi chỉ đọc trong sách, nhưng chưa từng gặp trong 30 năm làm nghề. Quan sát kỹ hơn, tôi còn nhận ra ông ấy bị mất nước và suy dinh dưỡng.

Ở Việt Nam, trách nhiệm chăm sóc và cung cấp thức ăn cho bệnh nhân nhập viện thuộc về gia đình, nhưng vợ anh ấy thì không có tiền. Sự hồi phục tự nhiên của anh sau chấn thương đốt sống cổ bị hạn chế bởi tình trạng suy dinh dưỡng, mất nước và chứng liệt do sử dụng nạng sai cách. Và đây là điều tuyệt vời: tôi yêu cầu nhà trị liệu ngừng các bài tập "đi bộ" và thay vào đó tập trung vào các bài tập tăng cường các cơ kiểm soát gối cho anh ấy. Chồng tôi ra ngoài mua cho anh ấy nước đóng chai (nước máy ở Việt Nam không thể uống trực tiếp), sữa Ensure và đậu hộp. Hai ngày sau, bệnh nhân đã có thể đứng dậy và đi lại với sự hỗ trợ tối thiểu từ nhà trị liệu và vợ - mà không cần đến nẹp hay khung tập đi. Chao ôi!. Đó là khoảnh khắc tôi biết rằng mình phải quay lại Việt Nam.

Nhưng chồng tôi và tôi không biết làm thế nào để có thể đủ khả năng đi đi về về giữa Mỹ và Việt Nam. Chuyến đi nhận con nuôi vào năm 1995 của chúng tôi được tài trợ bằng số tiền mà cha tôi để lại sau khi ông qua đời. Chuyến đi thứ hai, bao gồm cả việc mua các nẹp AFO, được chi trả bằng số tiền do người dì quá cố của tôi để lại. Nhưng giờ đây, chúng tôi không còn người thân lớn tuổi nào để có thể giúp đỡ về tài chính. Tài sản duy nhất của chúng tôi là ngôi nhà. Cuối cùng, chúng tôi nhận ra rằng nếu bán nhà và mua vé một chiều đến Việt Nam, chúng tôi sẽ có đủ tiền để sống một cách khiêm tốn ở đó, với một ít tiền dư để thực hiện các dự án nhỏ.

Vậy là chúng tôi đã làm thế.

Dĩ nhiên, chi tiết phức tạp hơn thế nhiều, bao gồm việc thành lập một tổ chức phi lợi nhuận ở Mỹ và tìm kiếm một cơ quan chính phủ Việt Nam phù hợp để hợp tác – nhưng đó là một câu chuyện khác.

Dưới đây là những điều cốt lõi mà chúng tôi đã học được cho đến nay. Những sứ mệnh thiện nguyện thiếu suy nghĩ và mang tính "đánh nhanh rút gọn" thường không hiệu quả ở Việt Nam. Một dấu hiệu rõ ràng là trong hầu hết các phòng khám phục hồi chức năng ở Việt Nam, ghế ngồi chủ yếu là những chiếc ghế bồn tắm cũ kỹ được gửi đến từ nước ngoài, trong khi bồn tắm lại rất hiếm thấy ở đây.

Tài liệu hướng dẫn dành cho các tình nguyện viên tại trung tâm phục hồi chức năng đầu tiên mà chúng tôi làm việc khuyến khích các nhà trị liệu chuẩn bị một bài thuyết trình PowerPoint về lĩnh vực chuyên môn của họ. Tuy nhiên, tổ chức phi chính phủ này lại bỏ qua một thực tế quan trọng: các kỹ thuật viên vật lý trị liệu ở Việt Nam chỉ có hai năm đào tạo cơ bản sau khi tốt nghiệp trung học, và một nửa thời gian học đó là thực tập dưới sự giám sát hời hợt của những người cũng chỉ được đào tạo tối thiểu như vậy. Đánh giá và lập kế hoạch điều trị không nằm trong chương trình học của họ. Với sự chuẩn bị như vậy, cùng với việc thường xuyên thiếu phiên dịch viên, làm sao một tình nguyện viên ngắn hạn có thể giảng dạy hiệu quả?

Việc một tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Mỹ nhận được khoản tài trợ 400.000 USD từ USAID để xây dựng một khu phục hồi chức năng tại một bệnh viện tư nhân ở Đà Nẵng với mục đích "trình diễn thiết bị phục hồi chức năng hiện đại", và chỉ sau đó, giám đốc của họ mới nhớ đến tôi và hỏi liệu tôi có muốn "tình nguyện" làm nhà vật lý trị liệu cho họ không, cũng nói lên rất nhiều điều.

Bởi vì chúng tôi ở đây lâu dài, dần dần chúng tôi nhận ra nhiều điều hơn. Và vì cam kết thực hiện những điều nhỏ bé nhưng có tác động lớn, chúng tôi làm những việc mà bạn sẽ không bao giờ thấy một tổ chức phi chính phủ lớn làm. Chúng tôi mua ghế nhựa cho phòng bệnh và tặng bệnh nhân để mang về nhà. Chúng tôi mua những đôi giày sandal chất lượng cao được sản xuất tại Việt Nam cho tất cả các bệnh nhân có khả năng đi lại tại bệnh viện phục hồi chức năng. Chúng tôi hợp tác thiết kế, tài trợ và sản xuất một loại nẹp AFO mới có khớp cổ chân, được thiết kế để mang cùng giày sandal cho những bệnh nhân bị tổn thương thần kinh không thể đi lại an toàn do mất ổn định ở cổ chân. Chúng tôi mua gậy mây để giúp bệnh nhân tự tin hơn trong việc di chuyển.

Mục đích của việc giảng dạy về tầm quan trọng của việc giúp bệnh nhân ra khỏi giường sớm và thường xuyên là gì nếu không có ghế để họ ngồi? Làm sao bạn có thể dạy ai đó nhấc chân lên khi đôi dép xỏ ngón của họ cứ bị rơi ra? Một cây gậy mây (có đế su) chỉ có giá 2,50 USD, một đôi giày sandal thể thao giá 6,25 USD, và một chiếc ghế nhựa giá 7 USD. Nẹp AFO đắt hơn – nhưng vẫn rẻ hơn rất nhiều so với giá ở Mỹ.

Thật tuyệt vời biết bao khi có thể làm từ thiện với mức chi phí tiết kiệm như vậy! Mọi người vô cùng biết ơn những món quà nhỏ bé này – và chúng tạo ra sự khác biệt! Những người bị chấn thương não có thể đi lại. Bệnh nhân đột quỵ có thể ngồi dậy và nhìn xung quanh. Tôi có được sự tín nhiệm lớn đối với các thành viên trong gia đình bệnh nhân. Và tôi sẽ nói cho bạn biết, ít nhất ở Việt Nam, chính gia đình của một bệnh nhân sẽ hướng dẫn gia đình bệnh nhân tiếp theo cách chăm sóc người thân của họ. Các y tá tiêm truyền và điều trị vết thương. Các nhà trị liệu hướng dẫn bài tập và phương pháp điều trị. Nhưng chính những thành viên trong gia đình đã có kinh nghiệm sẽ dạy cho những người mới cách di chuyển, cho ăn và tắm rửa cho con trai hoặc chồng bị khuyết tật của họ. Họ là những người đang hướng dẫn nhau cách chuyển bệnh nhân, điều chỉnh tư thế. Họ là những người đang trao đổi mẹo cho ăn và giúp đỡ nhau khi cần hỗ trợ thêm một tay. Khi chiếm được lòng tin của những thành viên gia đình tận tâm này và thiết lập, thông qua họ, những thực hành mới trong khoa bệnh, chúng tôi gặt hái được kết quả. Không chỉ họ có thể chăm sóc người thân tốt hơn mà họ còn dạy cho nhóm gia đình tiếp theo. Chúng tôi đang xây dựng một điều có thể gọi là "bộ nhớ chung".

Sự thật là, những "học viên" nhiệt tình nhất của tôi chính là các thành viên gia đình bệnh nhân. Đứng thứ hai là các sinh viên vật lý trị liệu thực tập từ Trường Kỹ thuật Y Dược Đà Nẵng, những người đã nghe về tôi từ lớp tốt nghiệp trước đó. Ít nhiệt tình nhất là một số nhà vật lý trị liệu hiện tại. Thay đổi thói quen cũ không dễ dàng. Tiến trình diễn ra chậm chạp, nhưng với sự hỗ trợ của Ban giám đốc, sự kiên trì và một vài "trường hợp hồi phục kỳ diệu", chúng tôi đang giúp các nhà vật lý trị liệu Việt Nam nhận ra rằng trở thành một nhà trị liệu tận tâm và hiệu quả có thể vừa bổ ích vừa thú vị đến nhường nào.

MẶT TỐI CỦA TẤM GƯƠNG

 

Một đoạn trích từ bình luận của Usha, phản hồi bài viết của tôi ngày 16 tháng 2 năm 2008, Thực hành lòng trắc ẩn:

Một suy nghĩ khác liên quan đến các nơ-ron gương, điều mà gần đây tôi đã đọc khá nhiều. Tôi thấy thú vị khi chúng được gọi là "nơ-ron Đạt Lai Lạt Ma". Tôi đoán đó là vì chúng giúp ta phát triển sự thấu cảm và lòng trắc ẩn. Nhưng tôi cũng nghĩ rằng có một mặt trái của điều này, vì có vẻ như các nơ-ron gương cũng góp phần thúc đẩy tâm lý đám đông đáng sợ – một thứ mà chúng ta khó có thể gắn liền với Đức Đạt Lai Lạt Ma.

Bản chất con người dường như chứa đựng cả tiềm năng phát triển những phẩm chất cao đẹp lẫn những bản năng thấp hèn. Điều quan trọng là chúng ta nuôi dưỡng nó như thế nào.

Gửi Usha,

Tất nhiên, bạn hoàn toàn đúng về "mặt trái" của các nơ-ron gương. Gần đây tôi đã suy nghĩ rất nhiều về điều này, đặc biệt là khi kỷ niệm 40 năm vụ thảm sát Mỹ Lai đang đến gần – sự kiện xảy ra ngay tại tỉnh Quảng Ngãi.

Điều quan trọng là chúng ta phải nhận ra rằng mỗi người đều có khả năng thể hiện cả mặt tối của bản chất con người lẫn những điều cao quý gần với thần thánh. Và việc xem xét cuộc sống của chính mình để hiểu những điều kiện nào khiến ta trở nên tốt đẹp hay tồi tệ hơn là điều rất đáng suy ngẫm. Bản thân tôi nhận thấy rằng tôi ở trạng thái tốt nhất khi cảm thấy thư giãn và được trân trọng. Ngược lại, khi căng thẳng và không được yêu thương, tôi gặp khó khăn trong việc thực hành những lý tưởng của mình.

Larry Colburn là một xạ thủ 18 tuổi trên chiếc trực thăng đã can thiệp để ngăn chặn cuộc thảm sát thường dân vô tội do lính Mỹ gây ra ở Mỹ Lai vào năm 1968. Trong một cuộc phỏng vấn năm 2002, ông nhấn mạnh sự khác biệt về mức độ căng thẳng giữa nhiệm vụ của mình và những người lính dưới mặt đất. Công việc của ông, bao gồm việc thu hút hỏa lực của kẻ thù để xác định vị trí quân địch, vô cùng nguy hiểm. Nhưng ông và đồng đội của mình vẫn có thể ngủ an toàn tại căn cứ mỗi đêm. Trong khi đó, những người lính dưới mặt đất phải đối mặt với nguy hiểm liên tục. Điều này không biện minh cho sự tàn sát mà họ gây ra ở Mỹ Lai, nhưng có lẽ đó là một lời cảnh báo: sự kết hợp giữa nỗi sợ hãi không ngừng, căng thẳng tột độ và tinh thần đoàn kết trong quân đội có thể kích hoạt mặt tối của các nơ-ron gương – hiệu ứng "tâm lý đám đông”.

Bốn mươi năm trước, chính phủ Mỹ đã cố gắng hết sức để che đậy những hành động tàn bạo ở Mỹ Lai, cũng giống như khi họ ban đầu bác bỏ các báo cáo về việc ngược đãi tù nhân tại nhà tù Abu Ghraib ở Iraq, coi đó chỉ là "trò đùa" của một vài "con sâu làm rầu nồi canh". Chúng ta đang bước vào những vùng nước đục nguy hiểm, khi các quan chức cấp cao nhất của đất nước chấp thuận những kỹ thuật "thẩm vấn nâng cao" và phủ nhận trách nhiệm với vô số sinh mạng dân thường bị hủy hoại ở Iraq và Afghanistan. Những người lính Mỹ phải chịu đựng sự căng thẳng không ngừng do các đợt triển khai liên tiếp trong điều kiện vô cùng thù địch, trong khi nhận thức được rằng những nỗ lực anh hùng của họ không mang lại điều gì tốt đẹp hơn cho bất kỳ ai. Cấp trên của họ coi Công ước Geneva là một thứ "lỗi thời". Liệu chúng ta có thể tạo ra điều kiện nào hoàn hảo hơn để thúc đẩy điều tồi tệ nhất ở cả lính Mỹ và người dân Iraq? Thế giới nào đang được tạo ra ở đây?

Nếu văn hóa quân sự và sự huấn luyện có thể dễ dàng nhận ra từ bên ngoài, thì những ảnh hưởng vô hình trong đời sống hàng ngày của người Mỹ lại khó nhận ra hơn, nhất là khi đang sống trong đó. Sự bất ổn mà người Mỹ bình thường phải đối mặt, dù ở cách xa chiến trường, không thể so sánh với cuộc sống ở Baghdad hay Fallujah. Nhưng nó vẫn dai dẳng. Sự tuyên truyền gieo rắc nỗi sợ hãi của chính quyền Bush sau sự kiện 11/9 có lẽ là nguồn cơn rõ ràng nhất. Nhưng còn nhiều yếu tố khác góp phần khiến chúng ta cảm thấy bất an và do đó khó có thể trở thành phiên bản tốt nhất của chính mình.

Các tập đoàn lớn ở Mỹ nhận thấy rằng việc tạo ra những nỗi lo sợ vô hình mang lại lợi nhuận khổng lồ. Dù vấn đề của bạn là hơi thở có mùi, sự bất ổn tài chính hay thiếu sức hấp dẫn, thì họ luôn có giải pháp – tất nhiên, với một cái giá nhất định. Trọng tâm trong chiến lược kinh doanh của họ chính là nuôi dưỡng sự bất an, thứ chỉ có thể được xoa dịu bằng việc liên tục mua sắm sản phẩm của họ.

Chúng ta không thể thay đổi cách chính phủ và các tập đoàn Mỹ truyền bá hai thông điệp chính của họ: sự bất an và tiêu dùng ép buộc. Nhưng chúng ta có thể lựa chọn không để bị cuốn vào đó. Chúng ta có thể tắt TV và tập trung vào việc xây dựng những cộng đồng đầy sự quan tâm, để thay thế cho những gì mà nền văn hóa tiêu dùng Mỹ đã dần phá vỡ suốt hàng thập kỷ. Chúng ta có thể giúp những người xung quanh cảm thấy an toàn và được trân trọng. Và mỗi người trong chúng ta có thể nỗ lực trở thành hình mẫu cho những hành vi sẽ giúp tạo ra một thế giới mà chúng ta mong muốn được sống trong đó.

TỪ BỎ CUỘC ĐUA

 

Tôi không phải là một vị thánh, mặc dù qua phản ứng của một số người đối với câu chuyện của tôi, dường như họ nghĩ vậy. Đúng là tôi cố gắng trở thành một “kênh trong suốt để ban phước” theo truyền thống Quaker mà tôi đã chọn theo, nhưng điều đó không giống với việc trở thành một vị tử đạo theo truyền thống Công giáo mà tôi được sinh ra.

Mọi quyết định mà chồng tôi và tôi đã đưa ra trong hành trình đến Việt Nam, dù có vẻ không theo lẽ thường, đều có thể được lý giải một cách thực tế, thậm chí là về mặt kinh tế. Ví dụ, việc bán nhà vào năm 2006 và đầu tư số tiền thu được vào ngoại tệ hóa ra lại là một bước đi khá hay. Chắc chắn rằng, việc bán đi những chiếc xe ngốn xăng và ngôi nhà được sưởi ấm bằng dầu của chúng tôi bây giờ không còn là điều ngu ngốc khi giá dầu đã chạm mức 100 đô la một thùng!

Tiền thuê ngôi nhà bốn tầng của chúng tôi ở Đà Nẵng mỗi tháng còn ít hơn số tiền chúng tôi từng phải trả cho thuế và bảo hiểm nhà ở Mỹ. Mặc dù giá điện ở đây tương đương với Mỹ, nhưng chúng tôi chỉ cần dùng đủ để chạy một chiếc tủ lạnh nhỏ, vài bóng đèn và quạt điện. Tương tự, dù giá xăng cũng ngang bằng với Mỹ, nhưng chiếc xe máy của chúng tôi chẳng tốn bao nhiêu.

Chúng tôi cũng không còn thấy cần thiết phải mua hàng loạt gói bảo hiểm để bảo vệ tài sản và thu nhập nữa. Bảo hiểm xe hơi, bảo hiểm nhân thọ, bảo hiểm thương tật dài hạn và ngắn hạn, bảo hiểm trách nhiệm, bảo hiểm nhà cửa và bảo hiểm lũ lụt - tất cả đều không còn. Chúng tôi cũng quyết định từ bỏ bảo hiểm y tế - bạn có thể đọc quan điểm của tôi về vấn đề đó trong bài viết “Tin Xấu” (phần I).

Trong nhiều năm, chồng tôi, Dave, và tôi đã trăn trở về vấn đề đạo đức khi phải đóng thuế cho một chính phủ đang tiến hành một cuộc chiến tranh phi pháp. Giờ đây, vấn đề đó đã được giải quyết - chúng tôi không còn thu nhập đủ để phải đóng thuế. Và con trai tuổi vị thành niên của chúng tôi cũng nằm ngoài tầm với của các nhà tuyển quân và nguy cơ bị gọi nhập ngũ trong tương lai.

Công việc của chúng tôi giờ chỉ còn là quá khứ, cùng với những căng thẳng mà nó mang lại. Chi phí sinh hoạt ở Việt Nam đủ thấp để chúng tôi có thể sống dựa vào số tiền thu được từ việc bán nhà. (Chúng tôi không có tài khoản tiết kiệm hay lương hưu). Những người nước ngoài khác mà chúng tôi quen biết cũng sống khá thoải mái ở đây chỉ với những khoản lương hưu khiêm tốn. Một số khác thì kiếm sống bằng cách dạy tiếng Anh vài giờ mỗi tuần. Khi không còn bị cuốn vào văn hóa tiêu dùng Mỹ, chúng tôi nhận ra rằng mình chẳng cần phải mua sắm nhiều. Chúng tôi đã bỏ lại hầu hết đồ đạc khi chuyển đến Việt Nam và đến giờ vẫn cảm thấy mình có quá nhiều thứ.

Công việc tình nguyện của tôi ở đây là làm vật lý trị liệu đúng nghĩa - đúng với những gì tôi từng mơ ước khi bước chân vào trường vật lý trị liệu vào những năm 1970. Tôi đang tạo ra sự khác biệt thực sự trong cuộc sống của mọi người - mà không bị kiệt sức và cũng chẳng phải tốn thời gian vào mớ giấy tờ vô nghĩa! Nghe có giống sự hy sinh khổ hạnh không?

Rời khỏi cuộc đua mệt mỏi ở Mỹ và sống một cuộc đời ý nghĩa ở một quốc gia đang phát triển không phải là điều viển vông hay hoang tưởng. Tôi đang sống bằng chứng cho thấy đây có thể là một lựa chọn đầy mãn nguyện và cũng khá thoải mái!

THỰC HÀNH LÒNG TRẮC ẨN

 Nhà thần kinh học V.S. Ramachandran khẳng định rằng tế bào thần kinh gương (mirror neurons) đối với tâm lý học cũng quan trọng như DNA đối với sinh học. Những tế bào thần kinh được gọi là “neurons Dalai Lama” này, lần đầu tiên được xác định trong một phòng thí nghiệm ở Parma, Ý, vào năm 1995, được cho là chìa khóa cho khả năng học hỏi kỹ năng và ngôn ngữ của con người. Chúng giúp ta “đọc” được biểu cảm trên gương mặt và ngôn ngữ cơ thể của nhau. Chúng khiến ta nhăn mặt khi nhìn thấy con mình bị tiêm, hay đỏ mặt vì xấu hổ khi chứng kiến ai đó làm trò ngớ ngẩn. Khi các tế bào thần kinh gương hoạt động, chúng ta có thể cảm nhận những tín hiệu tinh tế về nỗi đau của người khác và được thôi thúc để giảm bớt những đau khổ đó. Chúng giúp ta trải nghiệm lòng trắc ẩn. Tế bào thần kinh gương dạy chúng ta cách cư xử trong cộng đồng.

Mặc dù phát hiện về tế bào thần kinh gương chỉ mới đây, nhưng nhiều thế lực tinh ranh đã biết cách tận dụng chúng từ lâu. Các chế độ độc tài luôn hiểu rõ tầm quan trọng của việc đàn áp những biểu hiện bất đồng chính kiến. Mẹ bạn từng khuyên bạn tránh xa “những ảnh hưởng xấu.” Và có lý do kinh tế thực sự đằng sau việc các nhà quảng cáo chi những khoản tiền khổng lồ để những nhân vật nổi tiếng quảng bá cho xu hướng thời trang mới nhất.

Hóa ra, động lực đằng sau hành vi của chúng ta ít lý trí hơn ta vẫn tưởng. Các nghiên cứu cho thấy chúng ta có xu hướng hành động theo những gì chúng ta thấy người khác làm hơn là theo những niềm tin mà chúng ta tuyên bố. Nếu điều này đúng, đã đến lúc chúng ta phải xem xét lại những gì mình đang bắt chước. Nếu bạn đang sống một cuộc sống kiểu Mỹ điển hình - vội vã ăn một chiếc bánh ngọt đóng gói trên đường ra khỏi nhà, lái xe một mình đến nơi làm việc, dành cả ngày trong phòng làm việc, mua gà rán qua cửa sổ tiệm ăn nhanh trước khi ngồi xuống trước màn hình TV để tiếp nhận bất cứ thứ gì truyền thông chính thống bày ra - vậy ai đang cung cấp khuôn mẫu cho cuộc sống của bạn?

Một số người trong chúng ta cảm thấy tội lỗi vì không có nhiều lòng trắc ẩn hơn với những người “bất hạnh” trên thế giới. Những người khác thì dường như không bận tâm, thậm chí còn buông lời miệt thị về những “kẻ đội khăn quấn đầu,” những “nữ hoàng trợ cấp,” hay những “dân nhập cư lậu.” Thực tế đơn giản là không ai có thể cảm thấy lòng trắc ẩn đối với một khái niệm trừu tượng. Chúng ta có gì để mà phản chiếu?

Nếu bạn cảm thấy cần phải sống một cuộc đời có ý nghĩa hơn, phù hợp hơn với niềm tin Kitô giáo, Phật giáo, Hồi giáo hay nhân văn của mình, thì bạn phải hiện diện. Bạn phải dành toàn bộ sự chú ý của mình cho những con người mà trước đây chỉ là những hình ảnh mơ hồ trong đầu bạn.

Với tôi, khoảnh khắc “vỡ lẽ” về tình trạng vô gia cư là khi tôi lái xe đến một điểm phát bữa sáng miễn phí của tổ chức Catholic Worker ở Norfolk, Virginia, vào một buổi sáng âm u và gió rét lúc 7 giờ. Tôi nhìn thấy 125 con người xếp hàng lặng lẽ, chờ đợi một tách cà phê, một bát cháo bắp và hai quả trứng luộc. Khi trò chuyện với họ sau đó về những bất hạnh và những suy nghĩ đã đưa họ đến hoàn cảnh này, tôi chợt nhận ra rằng, nếu không may mắn hơn, có thể chính con tôi cũng sẽ ở vị trí của họ.

Một bước đơn giản hơn nữa, chỉ cần tắt TV và bật máy tính lên, tôi khuyến khích bạn tham quan “Trục ma quỷ” qua ống kính của Andy Chang, một chàng trai đã chụp ảnh dọc Bắc Phi và Trung Đông. Nghệ thuật nhiếp ảnh của Andy cho phép bạn cảm nhận được tính nhân văn của những con người mà anh đã gặp trên hành trình. Hãy giữ những hình ảnh này trong tâm trí khi bạn nghe lời kêu gọi củng cố quan hệ Mỹ-Israel tại Trung Đông. Hãy nghĩ về những gương mặt này khi bạn nghe đến các cụm từ như “giải pháp quân sự” hay “tổn thất phụ.”

Làm việc tại một bệnh viện phục hồi chức năng ở Việt Nam như tôi, mà không có lợi thế thông thạo tiếng Việt, chắc chắn có những khó khăn. Nhưng nhiều lúc, tôi cảm thấy mình thấu hiểu sự tuyệt vọng của một người thân mất mát hay sự bối rối của một bệnh nhân chấn thương não tốt hơn khi tôi trực tiếp quan sát họ, thay vì chỉ dựa vào lời phiên dịch.

Chính tế bào thần kinh gương của bạn có thể giúp bạn cảm nhận rõ ràng trải nghiệm của người khác. Ví dụ, tôi cần nói gì về người đàn ông này để bạn có thể đồng cảm với hoàn cảnh của ông ấy?

Bạn đã được “lập trình” để trở thành một con người biết trắc ẩn. Việc của bạn là thực hành nó.

SỐNG TRONG HIỆN TẠI

 Năm ngoái, hàng chục năm sau khi rải 20 triệu gallon chất độc da cam khắp Việt Nam, Mỹ đã cam kết đóng góp 400.000 USD để tài trợ một phần cho một nghiên cứu mới về vấn đề này. Thật là một tin đáng mừng! Chắc chắn rằng sự bất định về kết quả của nghiên cứu này là lý do duy nhất khiến Mỹ chưa thể cung cấp sự hỗ trợ đáng kể cho những người như vợ chồng May và Song - hai bậc cha mẹ thông minh nhưng nghèo khó của bốn đứa con khuyết tật, tất cả đều được sinh ra sau khi người cha từng sống trong một khu vực trước đó bị phun rải chất độc da cam nặng nề.

Cuối cùng, gần bốn mươi năm sau khi một chàng trai trẻ bước ra khỏi khu rừng trơ trụi vì chất diệt cỏ với một căn bệnh da kỳ lạ, rồi sinh ra một cậu con trai có đôi chân hình chiếc xuồng trước khi anh ta qua đời vì ung thư, nước Mỹ mới có thể xác định phải làm gì để chuộc lỗi. Mười sáu năm sau khi người con trai đó sinh ra một bé gái cũng mang đôi chân hình chiếc xuồng giống cha, quốc gia giàu có và quyền lực nhất thế giới cuối cùng cũng bắt tay vào việc quyết định liệu họ có trách nhiệm giúp đỡ những gia đình như vậy hay không.

Tôi tự hỏi, liệu kết quả của nghiên cứu trị giá hàng triệu đô la ấy có thực sự mang lại lợi ích gì cho những thế hệ bị ảnh hưởng bởi dị tật bẩm sinh và cái chết sớm do ung thư - những người vẫn đang sống trong cảnh nghèo đói kéo dài sau nhiều thập kỷ bị Mỹ cấm vận, chồng chất lên bao năm chiến tranh hay không? Liệu dự án trị giá 14 triệu USD để tẩy rửa khu vực đất nhiễm dioxin tại sân bay Đà Nẵng có mang lại sự an ủi nào cho họ?

Gần đây, tôi có dịp đi cùng một nhóm sinh viên Mỹ thuộc Chương trình Việt Nam của Đại học SUNY Brockport trong những chuyến thăm vào sáng thứ Năm đến các gia đình có trẻ khuyết tật tại Đà Nẵng. Các sinh viên này đang học ngành công tác xã hội, vì vậy họ làm đúng những gì họ đã được đào tạo: ngồi xuống với các gia đình, đặt câu hỏi, rồi lắng nghe.

Hai tuần trước, chúng tôi ngồi xuống và lắng nghe người mẹ nhỏ bé của cô bé có đôi chân hình chiếc xuồng kể về nỗi buồn của bà khi con gái mình - một học sinh chăm chỉ và nghiêm túc - không thể đi học trung học. Bà nói rằng trường học quá xa để có thể đi bộ, và bà không thể giữ thăng bằng để chở con gái trên xe đạp. (Đôi chân đặc biệt của cô bé không chỉ khiến em phải dùng nạng gỗ mới có thể đi lại mà còn khiến em không thể tự đạp xe). Một người bạn tốt bụng sống gần trường đã đề nghị cho cô bé ở nhờ để tiện việc học, nhưng tiếc thay, điều đó là không thể.

“Tại sao vậy ạ?” một sinh viên hỏi.

“Vì con gái tôi không thể đứng mà không có nạng, nên không thể tự tắm rửa và chăm sóc vệ sinh cá nhân nếu không có tôi giúp”- người mẹ thổ lộ.

Là nhà vật lý trị liệu duy nhất trong phòng, tôi đưa ra một gợi ý: có lẽ cô bé có thể ngồi trên một chiếc ghế nhựa khi tắm, và nếu khoét một lỗ trên mặt ghế, em có thể tự chăm sóc vệ sinh cá nhân khi sử dụng nhà vệ sinh kiểu “xí bệt” của Việt Nam.

Người mẹ sững sờ, còn người cha thì rạng rỡ. Khi chúng tôi rời đi, họ nắm chặt tay tôi, mỉm cười rạng rỡ. Chuyện gì đã xảy ra? Đơn giản là có ai đó đã ngồi xuống, lắng nghe câu chuyện của họ và đưa ra một gợi ý nhỏ. Và nhờ đó, một cô bé 16 tuổi - một nạn nhân thế hệ thứ ba của chất độc da cam - có thể đi học phổ thông trung học.

Chúng tôi không cần một nghiên cứu trị giá hàng triệu đô la. Chỉ cần một nhóm sinh viên Mỹ và một nhà vật lý trị liệu trung niên người Mỹ lắng nghe câu chuyện của một gia đình. Tại sao điều đó lại khó đến vậy? Chúng tôi thậm chí còn không phải mua cái ghế nhựa.

THƯ GỬI BAN BIÊN TẬP COMMONDREAMS.ORG

 Chị Katherine thân mến,

Tôi nhận ra rằng những bài viết gần đây tôi gửi cho chị có thể mang một màu sắc khá ảm đạm. Thực tế, tôi cũng không chắc liệu chị còn coi tôi là một “tiến bộ thực thụ” nữa hay không.

Dù sao thì, đây là một bài viết nữa, và tôi không thể nói rằng nó vui vẻ hơn chút nào. Tôi đang viết về những cảm xúc của mình đối với nước Mỹ hiện nay, nhưng từ góc nhìn riêng của tôi, ở Đà Nẵng. Tôi viết cho “bộ lạc” của mình -những người cấp tiến đang tuyệt vọng (hãy thử xem phần bình luận dưới bất kỳ bài viết nào gần đây của Common Dreams). Họ, giống như các gia đình mà tôi mô tả trong bài viết đính kèm Về Nhà Ăn Tết, đã chiến đấu anh dũng trước những nghịch cảnh không thể vượt qua - trong trường hợp của chúng ta, là nỗ lực xoay chuyển con thuyền quốc gia.

Nhưng điều đó là bất khả thi. (Xin lỗi, đó là kết luận “không tiến bộ” của tôi). Tôi nghĩ rằng chúng ta đang tiến vào một giai đoạn lịch sử mới, một giai đoạn tất yếu sẽ xảy ra khi kỷ nguyên dầu mỏ giá rẻ kết thúc và nền kinh tế Mỹ rơi vào khủng hoảng. Việc xây dựng các cộng đồng địa phương bền vững, hiệu quả và có sức sống sẽ là điều thiết yếu. Nhiều người trong chúng ta đang tiếc thương cho một nước Mỹ mà ta từng mơ ước và hy vọng - chúng ta cần nói về điều đó. Nhưng sau đó thì sao?

Tôi muốn viết nhiều hơn, làm nhiều hơn để xây dựng các mạng lưới thực phẩm địa phương và những cộng đồng đầy lòng trắc ẩn, thay thế cho nền kinh tế trao đổi do các tập đoàn thao túng, cũng như sự chuyên môn hóa và thuê ngoài trong mọi khía cạnh của cuộc sống. Để xây dựng một xã hội mới, chúng ta cần tập hợp tất cả năng lượng và sức sáng tạo mà mình có. Chúng ta không thể lãng phí chúng vào những cuộc chiến vô nghĩa.

Xin lỗi vì điều đó.

Chúc chị mọi điều tốt đẹp nhất,
Virginia

VỀ NHÀ ĂN TẾT

 

Khi đồng hồ đếm ngược đến Tết Nguyên Đán chỉ còn một tuần, mọi người khắp Việt Nam đang tất bật trở về nhà để đón Tết. Các chuyến xe buýt, tàu hỏa và máy bay rời khỏi Thành phố Hồ Chí Minh hướng về miền Bắc đều đã kín chỗ, khi sinh viên, công nhân nhà máy và doanh nhân đều đổ về quê. Tết ở Việt Nam giống như Lễ Tạ Ơn, Giáng Sinh, Năm Mới và Lễ Phục Sinh ở Mỹ – tất cả hòa quyện trong một lễ hội tràn ngập niềm vui. Và quan trọng nhất, Tết là dịp để đoàn tụ gia đình. Trong suốt tuần lễ này, không ai bàn chuyện kinh doanh hay bất cứ vấn đề quan trọng nào vì tất cả đều sẽ được giải quyết “sau Tết”.

Ở Mỹ, nhân viên y tế đã quen với hình ảnh giường bệnh trống trong dịp Giáng Sinh, vì cả bác sĩ lẫn bệnh nhân đều không muốn thực hiện các ca phẫu thuật chưa cấp thiết trong thời gian này. Cũng tương tự như vậy ở Việt Nam, nhưng còn hơn thế nữa. Bệnh viện Phục hồi chức năng nơi tôi làm tình nguyện viên tại Đà Nẵng gần như đóng cửa trong tuần lễ Tết. Ai có thể ra viện đều đã về nhà. Chỉ còn lại hai bệnh nhân nặng trong khoa hồi sức: một cô gái trẻ bị vỡ xương chậu do tai nạn giao thông và một cô gái bị chấn thương não, có gia đình sống trên một hòn đảo xa xôi ngoài Biển Đông. Tất cả những bệnh nhân khác đều đã về nhà, kể cả một người đàn ông bị liệt tứ chi được gia đình chở về bằng xe máy, ngồi chen giữa hai người thân.

Nhưng niềm vui ngày Tết và sự háo hức đoàn tụ gia đình đã bị lu mờ trong tuần trước tại phòng hồi sức. Đây là nơi điều trị những bệnh nhân bị chấn thương não nặng nhất và mới nhất.

Suốt nhiều tháng, số bệnh nhân tại phòng mười giường này đã thay đổi: những ai hồi phục dần qua quá trình điều trị hoặc theo cơ chế tự nhiên của cơ thể sẽ được chuyển sang phòng nhỏ hơn để tiếp tục tập luyện, hoặc xuất viện khi gia đình không còn khả năng tài chính hoặc quyết định tiếp tục điều trị ngoại trú. Tuy nhiên, có hai bệnh nhân vẫn nằm lại tại phòng hồi sức trong suốt thời gian dài – họ không bao giờ đủ tỉnh táo để tham gia trị liệu hay thậm chí ngồi vững trên ghế. Họ chỉ mở mắt, nuốt thức ăn, và đôi khi cử động tay chân một cách vô thức. Trong khi những bệnh nhân khác đang tập đứng, tập đi với sự hỗ trợ và bắt đầu cất những tiếng nói đầu tiên, thì mẹ của một nam sinh trung học cao gầy và vợ của một người đàn ông 29 tuổi, cha của ba đứa con, vẫn ngày ngày chăm chỉ cho ăn, tắm rửa và tập các bài vận động thụ động cho họ. Khi có bệnh nhân mới nhập viện, hai người phụ nữ ấy lại hướng dẫn gia đình họ cách thích nghi với cuộc sống tại bệnh viện – nơi ở Việt Nam, việc chăm sóc bệnh nhân hoàn toàn phụ thuộc vào gia đình.

Những bệnh nhân khác dần dần hồi phục và rời đi, nhưng hai chàng trai ấy vẫn nằm đó. Dù vậy, khi họ còn ở bệnh viện, giữa những bệnh nhân chấn thương não khác và gia đình của họ, người vợ trẻ và bà mẹ trung niên vẫn có thể bám víu vào một tia hy vọng mong manh, dù thực tế ngày càng rõ ràng rằng tình trạng của họ không có dấu hiệu cải thiện.

Rồi Tết đến. Một buổi sáng, khi tôi bước vào phòng, tôi thấy người mẹ đang cúi mình khóc lặng lẽ bên con trai – bà vẫn kiên trì kéo giãn cổ chân của con như tôi đã hướng dẫn từ vài tháng trước để tránh co cứng cơ, phòng trường hợp cậu ấy có thể đứng dậy trong tương lai. Người chồng của bà, cha của cậu bé, người luôn sẵn lòng giúp đỡ những bệnh nhân khác, đang vội vã thu dọn những món đồ cuối cùng để chuẩn bị cho chuyến hành trình dài về nhà. Người vợ trẻ của bệnh nhân còn lại đứng đó, với một nụ cười run rẩy trên môi. Hôm nay, cô cũng sẽ về nhà cùng chồng.

Cuối cùng cũng được về nhà, về bên ba đứa con nhỏ của cô, bên những “người hàng xóm tốt bụng” – và bên người chồng sẽ không bao giờ còn có thể đi lại, làm việc hay trò chuyện với cô nữa. Cuối cùng cũng được về nhà, sau nhiều tháng trời dốc hết sức lực cho một cuộc chiến không có kết quả – để bắt đầu một cuộc sống mới, một cuộc sống không còn hy vọng.

Có thể nói vậy là quá cay nghiệt chăng? Làm sao con người có thể sống mà không có hy vọng? Chắc chắn, những người phụ nữ này, giống như nhiều người Mỹ ngày nay, đã nhận ra rằng những giấc mơ mà họ từng ấp ủ và phấn đấu đã bị vỡ tan. Người mẹ ấy sẽ không bao giờ thấy con trai mình vào đại học. Cậu sẽ không có gia đình riêng, cũng không thể trở thành chỗ dựa cho bà khi tuổi già ập đến. Người vợ trẻ sẽ phải một mình nuôi ba đứa con nhỏ, và giờ đây, thêm một đứa trẻ lớn xác mãi mãi bất động. Tôi không thể hình dung được cô ấy sẽ xoay xở cuộc sống ra sao.

Nhưng cuộc chiến giành lại những gì đã mất của họ đã kết thúc. Điều đã xảy ra không thể đảo ngược. Dù vậy, họ vẫn tiếp tục sống. Và khi trở về nhà dịp Tết này, họ sẽ được gia đình và cộng đồng chở che, bao bọc.

Đó là hy vọng duy nhất của họ.

Cũng như của chúng ta.

SỨ MỆNH THAY ĐỔI

 

Tôi muốn kể cho bạn một câu chuyện, nhưng trước tiên, hãy để tôi vẽ nên một bức tranh.

Hãy tưởng tượng một quốc gia đang phát triển với dân số 86 triệu người. 90% phương tiện giao thông trên đường phố là xe máy. Mỗi ngày, 38 người tử vong do tai nạn giao thông - chủ yếu là do chấn thương sọ não sau tai nạn xe máy. Nhiều người khác trở thành tàn tật vĩnh viễn - mỗi ngày - cũng vì tai nạn xe máy. Ai cũng biết về vấn đề này - rất khó để di chuyển trên đường mà không bắt gặp hiện trường của một vụ tai nạn nào đó. Nếu bạn hỏi mọi người, gần như ai cũng biết một người đã tử vong hoặc bị tàn tật sau một vụ tai nạn xe máy.

Thế nhưng, hầu như không ai đội mũ bảo hiểm.

Trong nhiều năm, Chính phủ, Tổ chức Y tế Thế giới và các tổ chức phi chính phủ khác đã cố gắng giải quyết thảm họa này. Các nghiên cứu được tiến hành. Những chiếc mũ bảo hiểm nhẹ, giá rẻ, phù hợp với khí hậu nhiệt đới của đất nước này đã được thiết kế. Một tổ chức phi chính phủ thậm chí còn xây dựng một nhà máy sản xuất mũ bảo hiểm. Một tổng thống Mỹ (Bill Clinton) đã được mời đến để khởi động chương trình cung cấp mũ bảo hiểm miễn phí cho trẻ em. Một số tuyến đường nhất định được chỉ định là “đường bắt buộc đội mũ bảo hiểm” và những người không đội mũ bị phạt với mức phạt mang tính tượng trưng.

Vậy mà, cho đến trước ngày 15 tháng 12 năm 2007, chưa đến 5% người đi xe máy đội mũ bảo hiểm.

Và bây giờ là câu chuyện:

Chồng tôi và tôi đến Việt Nam vào năm 2005 để làm tình nguyện viên ngắn hạn tại một trung tâm phục hồi chức năng ở Đà Nẵng. Nhiều bệnh nhân mà chúng tôi điều trị tại đây bị chấn thương não - chủ yếu là do tai nạn xe máy.

Mỗi ngày sau giờ làm, chúng tôi ra ngoài ăn tối và thường xuyên chứng kiến những vụ tai nạn xe máy. Đây là những vụ va chạm ở tốc độ thấp, không phải những vụ tai nạn thảm khốc mà bạn có thể hình dung. Thực tế, chấn thương duy nhất thường là ở đầu, khi người lái xe bị hất qua tay lái hoặc ngã ngửa ra sau. Đáng tiếc thay, chấn thương đầu như vậy lại đủ nghiêm trọng để gây tử vong hoặc tàn tật vĩnh viễn do xuất huyết nội sọ. Nếu người lái xe đội mũ bảo hiểm, họ có thể đã thoát nạn.

Thế nhưng không ai đội mũ bảo hiểm, ngay cả những nhà vật lý trị liệu và bác sĩ Việt Nam - những người hàng ngày điều trị cho bệnh nhân chấn thương sọ não.

Chúng tôi nhận ra rằng, mặc dù mũ bảo hiểm có giá khá rẻ theo tiêu chuẩn Mỹ, nhưng đối với nhiều người Việt Nam, đó vẫn là một khoản chi phí lớn. Hơn nữa, rõ ràng là không ai muốn trở thành người duy nhất đội mũ bảo hiểm trên đường.

Cuối thời gian tình nguyện, chồng tôi và tôi quyết định giải quyết cả hai vấn đề đó bằng cách cung cấp mũ bảo hiểm miễn phí cho tất cả nhân viên của trung tâm phục hồi chức năng. Các nhân viên tỏ ra rất vui mừng, và giám đốc trung tâm thậm chí còn tuyên bố rằng từ nay, ông sẽ yêu cầu toàn bộ nhân viên đội mũ bảo hiểm khi đi làm.

Chúng tôi cũng phát sách hướng dẫn mà chúng tôi tự biên soạn từ các bài báo trên internet, được dịch sang tiếng Việt, để giúp các chuyên gia phục hồi chức năng giải thích rõ hơn với cộng đồng về lý do “Tại sao chúng tôi đội mũ bảo hiểm.” Trong phần còn lại của thời gian ở Đà Nẵng, chúng tôi thấy nhân viên trung tâm đều đội mũ bảo hiểm khi đi làm.

Chúng tôi đã nghĩ rằng mình đã tìm ra chìa khóa để thay đổi thói quen đội mũ bảo hiểm ở Việt Nam: chỉ cần cung cấp mũ bảo hiểm, những lập luận thuyết phục và một chút hỗ trợ từ cộng đồng.

Nhưng một năm sau, khi chúng tôi quay lại trung tâm đó ở Đà Nẵng, bạn có biết có bao nhiêu trong số 60 nhân viên vẫn còn đội mũ bảo hiểm không?

Không một ai. Hoàn toàn không một ai - kể cả giám đốc trung tâm.

“Chuyện gì đã xảy ra vậy?” tôi hỏi. “Mũ bảo hiểm đâu rồi?”

“Mũ vẫn ở nhà,” họ trả lời. “Chúng tôi chỉ đội khi đi trên Quốc lộ 1, nơi bắt buộc phải đội mũ bảo hiểm.”

Chà, điều đó thực sự đáng thất vọng.

Vào đầu năm 2007, chúng tôi đã thiết lập một mối quan hệ hợp tác với một bệnh viện phục hồi chức năng khác – lần này là một cơ sở trực thuộc Sở Y tế Đà Nẵng. Trùng hợp thay, năm 2007 cũng được chọn là Năm An toàn Giao thông tại Việt Nam. Trong quá trình làm việc, hướng dẫn các kỹ thuật viên vật lý trị liệu và sinh viên ngành vật lý trị liệu tại bệnh viện phục hồi chức năng này, thật khó để bỏ qua thực tế rằng hơn một nửa số bệnh nhân ở đây là nạn nhân của tai nạn xe máy, nhiều người trong số họ bị chấn thương sọ não nghiêm trọng. Tôi yêu thích thử thách điều trị bệnh nhân thần kinh, nhưng rõ ràng là tôi và đội ngũ kỹ thuật viên vật lý trị liệu còn non trẻ ở Việt Nam không bao giờ có thể theo kịp dòng bệnh nhân chấn thương sọ não mới nhập vào các bệnh viện mỗi ngày. Vì vậy, chúng tôi quyết định thử một lần nữa với vấn đề đội mũ bảo hiểm.

Lần này, chúng tôi tiếp cận Sở Y tế Đà Nẵng với đề xuất rằng tổ chức của chúng tôi, Steady Footsteps, sẽ cung cấp miễn phí mũ bảo hiểm cho toàn bộ nhân viên của Sở nếu Sở Y tế bắt buộc họ phải sử dụng. Họ đồng ý. Với rất nhiều sự chú ý của công chúng, cùng với ba đoàn làm phim truyền hình ghi hình, tôi và phiên dịch viên của mình đã phát biểu trước một hội nghị gồm 80 cán bộ quản lý của Sở Y tế. Chúng tôi nói về thảm kịch chấn thương sọ não đang diễn ra ở Việt Nam. Chúng tôi nhấn mạnh rằng vai trò lãnh đạo của họ là rất quan trọng để đảm bảo sự an toàn cho nhân viên. Và chúng tôi cũng đề cập đến tiềm năng của những nhân viên đội mũ bảo hiểm sẽ trở thành tấm gương tích cực cho cộng đồng.

Kế hoạch đã thành công – nhưng chỉ ở một mức độ nhất định. Tất cả 3.401 nhân viên đã nhận được những chiếc mũ bảo hiểm màu xanh nhạt, phù hợp với khí hậu nhiệt đới, có in logo của Sở Y tế ở hai bên. Các bảo vệ tại cổng của 26 cơ sở trực thuộc Sở Y tế Đà Nẵng không cho phép nhân viên ra vào nếu không đội mũ bảo hiểm. Nhân viên đội mũ bảo hiểm – ngay cả khi đi chợ. Và nhờ sự đưa tin của truyền hình, bao gồm các cuộc phỏng vấn với chính các nhân viên và hình ảnh logo nhận diện trên mũ, họ đã trở thành một nhóm người đội mũ bảo hiểm có uy tín và dễ nhận biết. Tuy nhiên, việc đội mũ bảo hiểm vẫn chưa lan rộng ra toàn bộ dân số.

Tuy nhiên, vào cuối năm đó, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành một Nghị định[1] bắt buộc đội mũ bảo hiểm trên toàn quốc. (Những tổ chức như Quỹ Phòng chống Chấn thương Châu Á đã thúc đẩy sáng kiến này trong nhiều năm, vì vậy tôi chắc chắn không nhận công lao của mình cho bước tiến này.) Quy định đội mũ bảo hiểm bắt buộc được áp dụng trên các tuyến đường liên tỉnh từ ngày 1 tháng 11 và luật yêu cầu đội mũ bảo hiểm toàn diện – bao gồm cả trong thành phố – được lên kế hoạch thực thi vào ngày 15 tháng 12 năm 2007. Các đài truyền hình phát sóng các thông điệp tuyên truyền cộng đồng, bao gồm những câu chuyện xúc động và những thước phim chân thực, kêu gọi mọi người tự bảo vệ mình bằng cách đội mũ bảo hiểm. Ngay khi luật có hiệu lực trên các tuyến đường liên tỉnh, các bản tin buổi tối liên tục chiếu cảnh chặn xe của cảnh sát, phỏng vấn những người vừa bị bắt và bị phạt – và nếu họ không mang theo giấy đăng ký xe, xe máy của họ sẽ bị tịch thu. Điều đó thu hút sự chú ý của mọi người. Chỉ sau một đêm, mọi người bắt đầu đội mũ bảo hiểm mỗi khi đi xa. Tuy nhiên, trong thành phố, chỉ có nhân viên Sở Y tế và những người từ ngoại ô đến là đội mũ bảo hiểm. Bạn có thể thấy cảnh sát làm rất tốt trong việc thực thi luật đội mũ bảo hiểm trên một số tuyến đường chính bên ngoài thành phố, nhưng thật khó để tưởng tượng họ có thể làm cách nào để thuyết phục người dân trong thành phố tuân thủ luật.

Nhưng họ đã làm được. Vào ngày 14 tháng 12 năm 2007, chưa đến 5% người đi xe máy trong thành phố đội mũ bảo hiểm. Vào sáng ngày 15 tháng 12 năm 2007, con số đó đã vượt quá 95%. Những người "quên" đội mũ nhanh chóng bị chặn lại bởi các trạm kiểm soát giao thông được thiết lập khắp thành phố.

Bây giờ, hơn một tháng sau, cảnh sát không còn phải làm việc ngoài giờ và tin tức đã chuyển sang những vấn đề khác. Nhưng mọi người vẫn tiếp tục đội mũ bảo hiểm. Nếu trước đây việc đội mũ bảo hiểm được xem là một điều kỳ quặc đáng chế nhạo, thì bây giờ nó đã trở thành “bình thường”. Một người không đội mũ bảo hiểm giờ đây bị coi là “kẻ liều lĩnh”. Các ca chấn thương sọ não mới trở nên ít phổ biến hơn, nhưng các phòng khám ngoại trú đang tiếp nhận một nhóm bệnh nhân mới – những người bị ngã xe khi đã đội mũ bảo hiểm. Thay vì nằm trong nhà xác hoặc đơn vị chấn thương sọ não, họ đang được điều trị chứng “chấn thương cổ” – một chẩn đoán có tiên lượng tốt hơn rất nhiều.

Vậy bài học rút ra từ câu chuyện này là gì? Đơn giản thôi: thay đổi hành vi trên quy mô lớn đòi hỏi những nỗ lực phối hợp trên quy mô lớn, ngay cả khi không có sự phản đối nào. Ở Việt Nam, không có tập đoàn lớn nào hưởng lợi hay bị ảnh hưởng bởi việc đội mũ bảo hiểm toàn dân. Không có áp lực kinh tế nào tác động đến chính phủ theo hướng này hay hướng khác. Dịch vụ y tế ở Việt Nam chủ yếu là tự chi trả, và chính phủ không có hỗ trợ đáng kể nào cho các gia đình bị ảnh hưởng bởi cái chết hoặc tàn tật do tai nạn giao thông. Thực tế về chấn thương sọ não đã quá rõ ràng, vậy mà mọi người vẫn không thể tự giác làm một điều đơn giản như đội mũ bảo hiểm. Phải có sự kết hợp của lãnh đạo chính trị, thực thi pháp luật, truyền thông, và cả công tác chuẩn bị từ trước của một tổ chức phi chính phủ sẵn sàng đầu tư vào việc thiết kế và sản xuất mũ bảo hiểm khi chưa có thị trường cho nó. Tất cả những điều đó đã tạo nên một thành công "chỉ sau một đêm". Nhưng điều quan trọng cần nhận ra là ở đây KHÔNG có sự phản đối nào đối với việc đội mũ bảo hiểm hay luật đội mũ bảo hiểm – và ngay cả như vậy, việc tạo ra sự thay đổi vẫn vô cùng khó khăn.

Vậy, nếu có một thế lực mạnh mẽ và có tổ chức chống lại nỗ lực của chúng ta thì sao?

Ở Mỹ, lựa chọn thay đổi trên quy mô lớn không phải là điều có thể thực hiện được đối với những ai muốn xã hội của chúng ta đi theo hướng tiến bộ hơn. Truyền thông và chính phủ Mỹ hợp tác để gạt ra ngoài lề hoặc thậm chí làm cho những tác nhân tiềm năng của sự thay đổi trở nên vô hình. Vậy thì hãy cứ như vậy. Hãy trở thành những người “thay đổi từ bên dưới” theo đúng nghĩa: hãy biến đổi xã hội từ nền tảng. Hãy bắt đầu công việc khó khăn là xây dựng tình bạn chân thành, cộng đồng hỗ trợ, mạng lưới thực phẩm địa phương và các nhóm tương trợ – những điều sẽ bảo vệ và nâng đỡ chúng ta khi nền kinh tế dầu mỏ, hệ thống tín dụng, chủ nghĩa đế quốc và chính phủ do tập đoàn thao túng ngày càng trở nên không còn phù hợp với cuộc sống của chúng ta.

[1] Nghị quyết số 32/2007/NĐ-CP ngày 29/6/2007 của Chính phủ và các công điện chỉ đạo thực hiện của Thủ tướng Chính phủ, từ ngày 15/12/2007 người đi mô tô, xe gắn máy bắt buộc đội mũ bảo hiểm trên tất cả các tuyến đường (không có ngoại lệ).