Ý tưởng nhen nhóm
trong ngôi nhà nhỏ ở Nha Trang, Việt Nam vào năm 1995 cuối cùng trở thành
“Steady Footsteps”. Chồng tôi, Dave, và tôi đến Việt Nam để nhận nuôi hai đứa
trẻ. Trong khi chờ đợi hoàn tất các thủ tục hành chính, một người đàn ông hỏi
tôi về công việc của mình. Vì tiếng Anh của anh ấy còn rất hạn chế (mà anh ta lại
là giáo viên tiếng Anh!) và tôi thì hoàn toàn không biết tiếng Việt, tôi cố gắng
giải thích rằng công việc của tôi là giúp những người bệnh và bị thương có thể
đi lại được. “Ồ,” người giáo viên đáp, “Ở Việt Nam, ai cũng làm việc đó!” Tuy vậy,
cuối cùng, anh ấy đã mời tôi đến nhà để gặp cha anh ấy.
Cha anh ấy, khoảng
65 tuổi, nằm trên giường như thế suốt 5 năm qua. Câu chuyện của ông là thế này:
Vài năm trước, ông bị một chiếc xe tông gãy xương đùi. Vì không được phẫu thuật,
nên chấn thương của ông không hồi phục hoàn toàn. Ông có thể đi bằng đôi nạng -
cho đến khi ông bị một cơn đột quỵ nhẹ, khiến ông không thể sử dụng nạng nữa. Kể
từ đó, ông chỉ có thể nằm trên giường. Vào những dịp đặc biệt, con trai ông sẽ
bế ông như một đứa trẻ và đặt ông vào một chiếc ghế bành, nơi ông ngồi với nước
mắt chảy dài trên má. Trước khi tai họa ập đến, gia đình người con trai đã được
chấp thuận để đi định cư tại Canada. Nhưng khi người cha trở thành người tàn tật,
kế hoạch đó sụp đổ và cả gia đình quyết định ở lại Việt Nam để chăm sóc ông.
Khi tôi ngồi bệt
xuống sàn để cố gắng hiểu câu chuyện này, nhiều suy nghĩ ập đến trong tôi. Đầu
tiên, dù tôi là một chuyên gia vật lý trị liệu tại gia có kinh nghiệm và có thể
làm việc với rất ít thiết bị chuyên dụng cũng như ít hỗ trợ từ các chuyên gia
khác, nhưng tôi không thể làm gì cho một ca gãy xương đùi không được chữa trị nếu
không có bác sĩ phẫu thuật chỉnh hình. Nếu ông ấy gặp tai nạn ở Mỹ hoặc Canada,
ông sẽ được phẫu thuật trong vòng 24 giờ, và sau khoảng sáu tuần, ông ấy có thể
sẽ đi lại mà không cần dụng cụ hỗ trợ. Sau đó, nếu ông ấy bị đột quỵ, có thể
ông sẽ di chuyển chậm hơn một chút, nhưng với vài buổi trị liệu nữa, ông vẫn có
thể đi lại được, có lẽ chỉ cần một cây gậy. Thay vào đó, ông nằm liệt giường - không
có xe lăn, không có khung tập đi, không có chuyên gia trị liệu.
Thứ hai, tôi cảm
thấy như mình mất đi công cụ quan trọng nhất: giọng nói. Làm sao để giải thích
cho người con trai đầy thiện ý nhưng trĩu nặng cảm giác tội lỗi này rằng những
giọt nước mắt của cha anh ấy có thể không phải do đau đớn mà do sự bất ổn về cảm
xúc thường thấy ở những bệnh nhân bị đột quỵ bên trái não? Việc diễn đạt bằng cử
chỉ chỉ có giới hạn, nhất là với những khái niệm trừu tượng.
Và cuối cùng, tôi
nhận ra rằng phải có hàng ngàn, hàng vạn người tàn tật ở Việt Nam đang dành cả
đời chỉ để nằm trên sàn nhà hay giường, đơn giản chỉ vì họ thiếu sự chăm sóc y
tế và phục hồi chức năng mà chúng ta ở phương Tây coi là điều hiển nhiên.
Tôi không biết
mình có thể làm gì - nhưng điều đó ám ảnh tôi.
Mười năm
sau: Một email từ một tổ chức
phi chính phủ Bắc Mỹ hiện lên trên màn hình máy tính của tôi, kêu gọi một nhà vật
lý trị liệu tình nguyện đến làm giảng viên lâm sàng tại Trung tâm Chỉnh hình và
Phục hồi chức năng Đà Nẵng. Trời ơi! Giờ Việt Nam đã có phẫu thuật chỉnh hình
và cả chuyên gia vật lý trị liệu! Và điều quan trọng nhất đối với tôi - họ cần
một giảng viên lâm sàng, chứ không phải một người đứng giảng lý thuyết.
Dù có những yếu tố
quan trọng đó, tôi vẫn biết rằng các thiết bị hỗ trợ vẫn sẽ khó có sẵn hoặc
không đủ rẻ để người dân Việt Nam mua được. Vì vậy, khi chuẩn bị quay lại Việt
Nam, tôi giao cho chồng tôi một nhiệm vụ: thiết kế và chế tạo các dụng cụ hỗ trợ
từ những vật liệu rẻ tiền, dễ kiếm tại địa phương. Một thứ quan trọng mà tôi
nghĩ mình phải mang theo là AFOs (nẹp nhựa hỗ trợ kiểm soát cổ chân), vì tôi được
cho biết rằng không thể chế tạo loại này ở Việt Nam. Khi tôi hỏi những chuyên
gia trị liệu tình nguyện đã từng đến Đà Nẵng, họ bảo rằng không chỉ AFOs không
có sẵn, mà chúng cũng không thể sử dụng ở Việt Nam vì “ai cũng đi dép xỏ ngón!”
Họ còn nói rằng những chiếc nĩa và thìa được điều chỉnh cũng không phù hợp, vì
người Việt Nam ăn bằng đũa. Thật sự mà nói, tôi không nghĩ rằng việc chỉ ra sự
thật này là thiếu nhạy cảm văn hóa - đôi khi, giày dép, thìa và nĩa cũng là những
thiết bị hỗ trợ hữu ích.
Thế là chúng tôi
nhét đầy vali nào là cưa, khoan tay, máy tán đinh, dụng cụ gắp, cốc tập uống, ống
hút dẻo và 40 chiếc AFOs mua sẵn. Một người bạn của tôi, Barbara Coverdale, một
chuyên viên Hoạt động trị liệu người Mỹ, đã sáng tạo ra một nẹp cổ tay làm từ
đũa, vải và dây chun để các thợ may Việt Nam có thể sao chép. Đến Việt Nam,
Dave dành thời gian lang thang khắp các chợ để tìm vật liệu, rồi chế tạo các dụng
cụ mà chúng tôi cùng nhau lên ý tưởng trong phòng khách sạn. Một sáng tạo thú vị
từ chuyến đi đó là bàn đặt trên đùi cho người bị liệt tứ chi, làm từ bàn nhựa
quán cà phê vỉa hè. Chúng tôi chỉ cần cắt ngắn chân bàn và khoét một hình bán
nguyệt ở một bên dài. Chiếc bàn này giúp người bệnh có chỗ tựa vững chắc, đồng
thời cung cấp bề mặt tiện dụng để họ có thể ngồi dậy ăn uống một cách an toàn
trên giường hoặc trên sàn.
Tuy nhiên, tôi khá
sốc khi nhận ra sự kém hiệu quả của các hoạt động trị liệu tại trung tâm đó - đặc
biệt là khi biết rằng tổ chức NGO mà tôi tình nguyện đã cử chuyên gia từ Mỹ và
Canada đến đây trong suốt 5 năm qua. Hầu hết các phương pháp trị liệu chỉ gồm
chườm nóng (ở Việt Nam, giữa tháng 7 nóng bức!), hoặc các bài tập thụ động đơn
giản mà kỹ thuật viên vật lý trị liệu thực hiện cho bệnh nhân. Không ai hướng dẫn
bệnh nhân cách ra khỏi giường và chuyển qua ngồi xuống ghế một cách an toàn,
hay thậm chí cách đi lại đúng cách.
Nhưng tôi vẫn bị
cuốn hút.
Ở Việt Nam, trách
nhiệm chăm sóc và cung cấp thức ăn cho bệnh nhân nhập viện thuộc về gia đình,
nhưng vợ anh ấy thì không có tiền. Sự hồi phục tự nhiên của anh sau chấn thương
đốt sống cổ bị hạn chế bởi tình trạng suy dinh dưỡng, mất nước và chứng liệt do
sử dụng nạng sai cách. Và đây là điều tuyệt vời: tôi yêu cầu nhà trị liệu ngừng
các bài tập "đi bộ" và thay vào đó tập trung vào các bài tập tăng cường
các cơ kiểm soát gối cho anh ấy. Chồng tôi ra ngoài mua cho anh ấy nước đóng
chai (nước máy ở Việt Nam không thể uống trực tiếp), sữa Ensure và đậu hộp. Hai
ngày sau, bệnh nhân đã có thể đứng dậy và đi lại với sự hỗ trợ tối thiểu từ nhà
trị liệu và vợ - mà không cần đến nẹp hay khung tập đi. Chao ôi!. Đó là khoảnh khắc tôi biết rằng mình phải
quay lại Việt Nam.
Nhưng chồng tôi và
tôi không biết làm thế nào để có thể đủ khả năng đi đi về về giữa Mỹ và Việt
Nam. Chuyến đi nhận con nuôi vào năm 1995 của chúng tôi được tài trợ bằng số tiền
mà cha tôi để lại sau khi ông qua đời. Chuyến đi thứ hai, bao gồm cả việc mua
các nẹp AFO, được chi trả bằng số tiền do người dì quá cố của tôi để lại. Nhưng
giờ đây, chúng tôi không còn người thân lớn tuổi nào để có thể giúp đỡ về tài
chính. Tài sản duy nhất của chúng tôi là ngôi nhà. Cuối cùng, chúng tôi nhận ra
rằng nếu bán nhà và mua vé một chiều đến Việt Nam, chúng tôi sẽ có đủ tiền để sống
một cách khiêm tốn ở đó, với một ít tiền dư để thực hiện các dự án nhỏ.
Vậy là chúng tôi
đã làm thế.
Dĩ nhiên, chi tiết
phức tạp hơn thế nhiều, bao gồm việc thành lập một tổ chức phi lợi nhuận ở Mỹ
và tìm kiếm một cơ quan chính phủ Việt Nam phù hợp để hợp tác – nhưng đó là một
câu chuyện khác.
Dưới đây là những
điều cốt lõi mà chúng tôi đã học được cho đến nay. Những sứ mệnh thiện nguyện
thiếu suy nghĩ và mang tính "đánh nhanh rút gọn" thường không hiệu quả
ở Việt Nam. Một dấu hiệu rõ ràng là trong hầu hết các phòng khám phục hồi chức
năng ở Việt Nam, ghế ngồi chủ yếu là những chiếc ghế bồn tắm cũ kỹ được gửi đến
từ nước ngoài, trong khi bồn tắm lại rất hiếm thấy ở đây.
Tài liệu hướng dẫn
dành cho các tình nguyện viên tại trung tâm phục hồi chức năng đầu tiên mà
chúng tôi làm việc khuyến khích các nhà trị liệu chuẩn bị một bài thuyết trình
PowerPoint về lĩnh vực chuyên môn của họ. Tuy nhiên, tổ chức phi chính phủ này
lại bỏ qua một thực tế quan trọng: các kỹ thuật viên vật lý trị liệu ở Việt Nam
chỉ có hai năm đào tạo cơ bản sau khi tốt nghiệp trung học, và một nửa thời
gian học đó là thực tập dưới sự giám sát hời hợt của những người cũng chỉ được
đào tạo tối thiểu như vậy. Đánh giá và lập kế hoạch điều trị không nằm trong
chương trình học của họ. Với sự chuẩn bị như vậy, cùng với việc thường xuyên
thiếu phiên dịch viên, làm sao một tình nguyện viên ngắn hạn có thể giảng dạy
hiệu quả?
Việc một tổ chức
phi chính phủ có trụ sở tại Mỹ nhận được khoản tài trợ 400.000 USD từ USAID để
xây dựng một khu phục hồi chức năng tại một bệnh viện tư nhân ở Đà Nẵng với mục
đích "trình diễn thiết bị phục hồi chức năng hiện đại", và chỉ sau
đó, giám đốc của họ mới nhớ đến tôi và hỏi liệu tôi có muốn "tình nguyện"
làm nhà vật lý trị liệu cho họ không, cũng nói lên rất nhiều điều.
Bởi vì chúng tôi ở
đây lâu dài, dần dần chúng tôi nhận ra nhiều điều hơn. Và vì cam kết thực hiện
những điều nhỏ bé nhưng có tác động lớn, chúng tôi làm những việc mà bạn sẽ
không bao giờ thấy một tổ chức phi chính phủ lớn làm. Chúng tôi mua ghế nhựa
cho phòng bệnh và tặng bệnh nhân để mang về nhà. Chúng tôi mua những đôi giày
sandal chất lượng cao được sản xuất tại Việt Nam cho tất cả các bệnh nhân có khả
năng đi lại tại bệnh viện phục hồi chức năng. Chúng tôi hợp tác thiết kế, tài
trợ và sản xuất một loại nẹp AFO mới có khớp cổ chân, được thiết kế để mang
cùng giày sandal cho những bệnh nhân bị tổn thương thần kinh không thể đi lại
an toàn do mất ổn định ở cổ chân. Chúng tôi mua gậy mây để giúp bệnh nhân tự
tin hơn trong việc di chuyển.
Mục đích của việc
giảng dạy về tầm quan trọng của việc giúp bệnh nhân ra khỏi giường sớm và thường
xuyên là gì nếu không có ghế để họ ngồi? Làm sao bạn có thể dạy ai đó nhấc chân
lên khi đôi dép xỏ ngón của họ cứ bị rơi ra? Một cây gậy mây (có đế su) chỉ có
giá 2,50 USD, một đôi giày sandal thể thao giá 6,25 USD, và một chiếc ghế nhựa
giá 7 USD. Nẹp AFO đắt hơn – nhưng vẫn rẻ hơn rất nhiều so với giá ở Mỹ.
Thật tuyệt vời biết
bao khi có thể làm từ thiện với mức chi phí tiết kiệm như vậy! Mọi người vô
cùng biết ơn những món quà nhỏ bé này – và chúng tạo ra sự khác biệt! Những người
bị chấn thương não có thể đi lại. Bệnh nhân đột quỵ có thể ngồi dậy và nhìn
xung quanh. Tôi có được sự tín nhiệm lớn đối với các thành viên trong gia đình
bệnh nhân. Và tôi sẽ nói cho bạn biết, ít nhất ở Việt Nam, chính gia đình của một
bệnh nhân sẽ hướng dẫn gia đình bệnh nhân tiếp theo cách chăm sóc người thân của
họ. Các y tá tiêm truyền và điều trị vết thương. Các nhà trị liệu hướng dẫn bài
tập và phương pháp điều trị. Nhưng chính những thành viên trong gia đình đã có
kinh nghiệm sẽ dạy cho những người mới cách di chuyển, cho ăn và tắm rửa cho
con trai hoặc chồng bị khuyết tật của họ. Họ là những người đang hướng dẫn nhau
cách chuyển bệnh nhân, điều chỉnh tư thế. Họ là những người đang trao đổi mẹo
cho ăn và giúp đỡ nhau khi cần hỗ trợ thêm một tay. Khi chiếm được lòng tin của
những thành viên gia đình tận tâm này và thiết lập, thông qua họ, những thực
hành mới trong khoa bệnh, chúng tôi gặt hái được kết quả. Không chỉ họ có thể
chăm sóc người thân tốt hơn mà họ còn dạy cho nhóm gia đình tiếp theo. Chúng
tôi đang xây dựng một điều có thể gọi là "bộ nhớ chung".
Sự thật là, những
"học viên" nhiệt tình nhất của tôi chính là các thành viên gia đình bệnh
nhân. Đứng thứ hai là các sinh viên vật lý trị liệu thực tập từ Trường Kỹ thuật
Y Dược Đà Nẵng, những người đã nghe về tôi từ lớp tốt nghiệp trước đó. Ít nhiệt tình nhất là một số nhà vật lý trị liệu hiện
tại. Thay đổi thói quen cũ không dễ dàng. Tiến trình diễn ra chậm chạp, nhưng với
sự hỗ trợ của Ban giám đốc, sự kiên trì và một vài "trường hợp hồi phục kỳ
diệu", chúng tôi đang giúp các nhà vật lý trị liệu Việt Nam nhận ra rằng
trở thành một nhà trị liệu tận tâm và hiệu quả có thể vừa bổ ích vừa thú vị đến
nhường nào.
