TẠI SAO CHÚNG TÔI Ở ĐÂY

 

Ý tưởng nhen nhóm trong ngôi nhà nhỏ ở Nha Trang, Việt Nam vào năm 1995 cuối cùng trở thành “Steady Footsteps”. Chồng tôi, Dave, và tôi đến Việt Nam để nhận nuôi hai đứa trẻ. Trong khi chờ đợi hoàn tất các thủ tục hành chính, một người đàn ông hỏi tôi về công việc của mình. Vì tiếng Anh của anh ấy còn rất hạn chế (mà anh ta lại là giáo viên tiếng Anh!) và tôi thì hoàn toàn không biết tiếng Việt, tôi cố gắng giải thích rằng công việc của tôi là giúp những người bệnh và bị thương có thể đi lại được. “Ồ,” người giáo viên đáp, “Ở Việt Nam, ai cũng làm việc đó!” Tuy vậy, cuối cùng, anh ấy đã mời tôi đến nhà để gặp cha anh ấy.

Cha anh ấy, khoảng 65 tuổi, nằm trên giường như thế suốt 5 năm qua. Câu chuyện của ông là thế này: Vài năm trước, ông bị một chiếc xe tông gãy xương đùi. Vì không được phẫu thuật, nên chấn thương của ông không hồi phục hoàn toàn. Ông có thể đi bằng đôi nạng - cho đến khi ông bị một cơn đột quỵ nhẹ, khiến ông không thể sử dụng nạng nữa. Kể từ đó, ông chỉ có thể nằm trên giường. Vào những dịp đặc biệt, con trai ông sẽ bế ông như một đứa trẻ và đặt ông vào một chiếc ghế bành, nơi ông ngồi với nước mắt chảy dài trên má. Trước khi tai họa ập đến, gia đình người con trai đã được chấp thuận để đi định cư tại Canada. Nhưng khi người cha trở thành người tàn tật, kế hoạch đó sụp đổ và cả gia đình quyết định ở lại Việt Nam để chăm sóc ông.

Khi tôi ngồi bệt xuống sàn để cố gắng hiểu câu chuyện này, nhiều suy nghĩ ập đến trong tôi. Đầu tiên, dù tôi là một chuyên gia vật lý trị liệu tại gia có kinh nghiệm và có thể làm việc với rất ít thiết bị chuyên dụng cũng như ít hỗ trợ từ các chuyên gia khác, nhưng tôi không thể làm gì cho một ca gãy xương đùi không được chữa trị nếu không có bác sĩ phẫu thuật chỉnh hình. Nếu ông ấy gặp tai nạn ở Mỹ hoặc Canada, ông sẽ được phẫu thuật trong vòng 24 giờ, và sau khoảng sáu tuần, ông ấy có thể sẽ đi lại mà không cần dụng cụ hỗ trợ. Sau đó, nếu ông ấy bị đột quỵ, có thể ông sẽ di chuyển chậm hơn một chút, nhưng với vài buổi trị liệu nữa, ông vẫn có thể đi lại được, có lẽ chỉ cần một cây gậy. Thay vào đó, ông nằm liệt giường - không có xe lăn, không có khung tập đi, không có chuyên gia trị liệu.

Thứ hai, tôi cảm thấy như mình mất đi công cụ quan trọng nhất: giọng nói. Làm sao để giải thích cho người con trai đầy thiện ý nhưng trĩu nặng cảm giác tội lỗi này rằng những giọt nước mắt của cha anh ấy có thể không phải do đau đớn mà do sự bất ổn về cảm xúc thường thấy ở những bệnh nhân bị đột quỵ bên trái não? Việc diễn đạt bằng cử chỉ chỉ có giới hạn, nhất là với những khái niệm trừu tượng.

Và cuối cùng, tôi nhận ra rằng phải có hàng ngàn, hàng vạn người tàn tật ở Việt Nam đang dành cả đời chỉ để nằm trên sàn nhà hay giường, đơn giản chỉ vì họ thiếu sự chăm sóc y tế và phục hồi chức năng mà chúng ta ở phương Tây coi là điều hiển nhiên.

Tôi không biết mình có thể làm gì - nhưng điều đó ám ảnh tôi.

Mười năm sau: Một email từ một tổ chức phi chính phủ Bắc Mỹ hiện lên trên màn hình máy tính của tôi, kêu gọi một nhà vật lý trị liệu tình nguyện đến làm giảng viên lâm sàng tại Trung tâm Chỉnh hình và Phục hồi chức năng Đà Nẵng. Trời ơi! Giờ Việt Nam đã có phẫu thuật chỉnh hình và cả chuyên gia vật lý trị liệu! Và điều quan trọng nhất đối với tôi - họ cần một giảng viên lâm sàng, chứ không phải một người đứng giảng lý thuyết.

Dù có những yếu tố quan trọng đó, tôi vẫn biết rằng các thiết bị hỗ trợ vẫn sẽ khó có sẵn hoặc không đủ rẻ để người dân Việt Nam mua được. Vì vậy, khi chuẩn bị quay lại Việt Nam, tôi giao cho chồng tôi một nhiệm vụ: thiết kế và chế tạo các dụng cụ hỗ trợ từ những vật liệu rẻ tiền, dễ kiếm tại địa phương. Một thứ quan trọng mà tôi nghĩ mình phải mang theo là AFOs (nẹp nhựa hỗ trợ kiểm soát cổ chân), vì tôi được cho biết rằng không thể chế tạo loại này ở Việt Nam. Khi tôi hỏi những chuyên gia trị liệu tình nguyện đã từng đến Đà Nẵng, họ bảo rằng không chỉ AFOs không có sẵn, mà chúng cũng không thể sử dụng ở Việt Nam vì “ai cũng đi dép xỏ ngón!” Họ còn nói rằng những chiếc nĩa và thìa được điều chỉnh cũng không phù hợp, vì người Việt Nam ăn bằng đũa. Thật sự mà nói, tôi không nghĩ rằng việc chỉ ra sự thật này là thiếu nhạy cảm văn hóa - đôi khi, giày dép, thìa và nĩa cũng là những thiết bị hỗ trợ hữu ích.

Thế là chúng tôi nhét đầy vali nào là cưa, khoan tay, máy tán đinh, dụng cụ gắp, cốc tập uống, ống hút dẻo và 40 chiếc AFOs mua sẵn. Một người bạn của tôi, Barbara Coverdale, một chuyên viên Hoạt động trị liệu người Mỹ, đã sáng tạo ra một nẹp cổ tay làm từ đũa, vải và dây chun để các thợ may Việt Nam có thể sao chép. Đến Việt Nam, Dave dành thời gian lang thang khắp các chợ để tìm vật liệu, rồi chế tạo các dụng cụ mà chúng tôi cùng nhau lên ý tưởng trong phòng khách sạn. Một sáng tạo thú vị từ chuyến đi đó là bàn đặt trên đùi cho người bị liệt tứ chi, làm từ bàn nhựa quán cà phê vỉa hè. Chúng tôi chỉ cần cắt ngắn chân bàn và khoét một hình bán nguyệt ở một bên dài. Chiếc bàn này giúp người bệnh có chỗ tựa vững chắc, đồng thời cung cấp bề mặt tiện dụng để họ có thể ngồi dậy ăn uống một cách an toàn trên giường hoặc trên sàn.

Tuy nhiên, tôi khá sốc khi nhận ra sự kém hiệu quả của các hoạt động trị liệu tại trung tâm đó - đặc biệt là khi biết rằng tổ chức NGO mà tôi tình nguyện đã cử chuyên gia từ Mỹ và Canada đến đây trong suốt 5 năm qua. Hầu hết các phương pháp trị liệu chỉ gồm chườm nóng (ở Việt Nam, giữa tháng 7 nóng bức!), hoặc các bài tập thụ động đơn giản mà kỹ thuật viên vật lý trị liệu thực hiện cho bệnh nhân. Không ai hướng dẫn bệnh nhân cách ra khỏi giường và chuyển qua ngồi xuống ghế một cách an toàn, hay thậm chí cách đi lại đúng cách.

Nhưng tôi vẫn bị cuốn hút.

Khoảnh khắc khiến tôi thực sự gắn bó với công việc này diễn ra thế này: Tôi để ý một người đàn ông gầy gò với làn da khô nứt nẻ cùng người vợ buồn bã của ông ấy trong nhiều ngày. Một bức tường đổ sập đã làm gãy đốt sống cổ ông ấy, khiến ông bị liệt. Một số cơ đã bắt đầu hồi phục, nhưng có gì đó không ổn. Tay ông không cử động được, nhưng cũng không nằm trong một dáng đặc trưng của người bị liệt tứ chi. Cơ lớn ở chân gần như không hoạt động - nhưng ngón chân thì động đậy. Tôi nhận ra ông ấy bị liệt do chèn ép dây thần kinh ở nách, một tình trạng tôi chỉ đọc trong sách, nhưng chưa từng gặp trong 30 năm làm nghề. Quan sát kỹ hơn, tôi còn nhận ra ông ấy bị mất nước và suy dinh dưỡng.

Ở Việt Nam, trách nhiệm chăm sóc và cung cấp thức ăn cho bệnh nhân nhập viện thuộc về gia đình, nhưng vợ anh ấy thì không có tiền. Sự hồi phục tự nhiên của anh sau chấn thương đốt sống cổ bị hạn chế bởi tình trạng suy dinh dưỡng, mất nước và chứng liệt do sử dụng nạng sai cách. Và đây là điều tuyệt vời: tôi yêu cầu nhà trị liệu ngừng các bài tập "đi bộ" và thay vào đó tập trung vào các bài tập tăng cường các cơ kiểm soát gối cho anh ấy. Chồng tôi ra ngoài mua cho anh ấy nước đóng chai (nước máy ở Việt Nam không thể uống trực tiếp), sữa Ensure và đậu hộp. Hai ngày sau, bệnh nhân đã có thể đứng dậy và đi lại với sự hỗ trợ tối thiểu từ nhà trị liệu và vợ - mà không cần đến nẹp hay khung tập đi. Chao ôi!. Đó là khoảnh khắc tôi biết rằng mình phải quay lại Việt Nam.

Nhưng chồng tôi và tôi không biết làm thế nào để có thể đủ khả năng đi đi về về giữa Mỹ và Việt Nam. Chuyến đi nhận con nuôi vào năm 1995 của chúng tôi được tài trợ bằng số tiền mà cha tôi để lại sau khi ông qua đời. Chuyến đi thứ hai, bao gồm cả việc mua các nẹp AFO, được chi trả bằng số tiền do người dì quá cố của tôi để lại. Nhưng giờ đây, chúng tôi không còn người thân lớn tuổi nào để có thể giúp đỡ về tài chính. Tài sản duy nhất của chúng tôi là ngôi nhà. Cuối cùng, chúng tôi nhận ra rằng nếu bán nhà và mua vé một chiều đến Việt Nam, chúng tôi sẽ có đủ tiền để sống một cách khiêm tốn ở đó, với một ít tiền dư để thực hiện các dự án nhỏ.

Vậy là chúng tôi đã làm thế.

Dĩ nhiên, chi tiết phức tạp hơn thế nhiều, bao gồm việc thành lập một tổ chức phi lợi nhuận ở Mỹ và tìm kiếm một cơ quan chính phủ Việt Nam phù hợp để hợp tác – nhưng đó là một câu chuyện khác.

Dưới đây là những điều cốt lõi mà chúng tôi đã học được cho đến nay. Những sứ mệnh thiện nguyện thiếu suy nghĩ và mang tính "đánh nhanh rút gọn" thường không hiệu quả ở Việt Nam. Một dấu hiệu rõ ràng là trong hầu hết các phòng khám phục hồi chức năng ở Việt Nam, ghế ngồi chủ yếu là những chiếc ghế bồn tắm cũ kỹ được gửi đến từ nước ngoài, trong khi bồn tắm lại rất hiếm thấy ở đây.

Tài liệu hướng dẫn dành cho các tình nguyện viên tại trung tâm phục hồi chức năng đầu tiên mà chúng tôi làm việc khuyến khích các nhà trị liệu chuẩn bị một bài thuyết trình PowerPoint về lĩnh vực chuyên môn của họ. Tuy nhiên, tổ chức phi chính phủ này lại bỏ qua một thực tế quan trọng: các kỹ thuật viên vật lý trị liệu ở Việt Nam chỉ có hai năm đào tạo cơ bản sau khi tốt nghiệp trung học, và một nửa thời gian học đó là thực tập dưới sự giám sát hời hợt của những người cũng chỉ được đào tạo tối thiểu như vậy. Đánh giá và lập kế hoạch điều trị không nằm trong chương trình học của họ. Với sự chuẩn bị như vậy, cùng với việc thường xuyên thiếu phiên dịch viên, làm sao một tình nguyện viên ngắn hạn có thể giảng dạy hiệu quả?

Việc một tổ chức phi chính phủ có trụ sở tại Mỹ nhận được khoản tài trợ 400.000 USD từ USAID để xây dựng một khu phục hồi chức năng tại một bệnh viện tư nhân ở Đà Nẵng với mục đích "trình diễn thiết bị phục hồi chức năng hiện đại", và chỉ sau đó, giám đốc của họ mới nhớ đến tôi và hỏi liệu tôi có muốn "tình nguyện" làm nhà vật lý trị liệu cho họ không, cũng nói lên rất nhiều điều.

Bởi vì chúng tôi ở đây lâu dài, dần dần chúng tôi nhận ra nhiều điều hơn. Và vì cam kết thực hiện những điều nhỏ bé nhưng có tác động lớn, chúng tôi làm những việc mà bạn sẽ không bao giờ thấy một tổ chức phi chính phủ lớn làm. Chúng tôi mua ghế nhựa cho phòng bệnh và tặng bệnh nhân để mang về nhà. Chúng tôi mua những đôi giày sandal chất lượng cao được sản xuất tại Việt Nam cho tất cả các bệnh nhân có khả năng đi lại tại bệnh viện phục hồi chức năng. Chúng tôi hợp tác thiết kế, tài trợ và sản xuất một loại nẹp AFO mới có khớp cổ chân, được thiết kế để mang cùng giày sandal cho những bệnh nhân bị tổn thương thần kinh không thể đi lại an toàn do mất ổn định ở cổ chân. Chúng tôi mua gậy mây để giúp bệnh nhân tự tin hơn trong việc di chuyển.

Mục đích của việc giảng dạy về tầm quan trọng của việc giúp bệnh nhân ra khỏi giường sớm và thường xuyên là gì nếu không có ghế để họ ngồi? Làm sao bạn có thể dạy ai đó nhấc chân lên khi đôi dép xỏ ngón của họ cứ bị rơi ra? Một cây gậy mây (có đế su) chỉ có giá 2,50 USD, một đôi giày sandal thể thao giá 6,25 USD, và một chiếc ghế nhựa giá 7 USD. Nẹp AFO đắt hơn – nhưng vẫn rẻ hơn rất nhiều so với giá ở Mỹ.

Thật tuyệt vời biết bao khi có thể làm từ thiện với mức chi phí tiết kiệm như vậy! Mọi người vô cùng biết ơn những món quà nhỏ bé này – và chúng tạo ra sự khác biệt! Những người bị chấn thương não có thể đi lại. Bệnh nhân đột quỵ có thể ngồi dậy và nhìn xung quanh. Tôi có được sự tín nhiệm lớn đối với các thành viên trong gia đình bệnh nhân. Và tôi sẽ nói cho bạn biết, ít nhất ở Việt Nam, chính gia đình của một bệnh nhân sẽ hướng dẫn gia đình bệnh nhân tiếp theo cách chăm sóc người thân của họ. Các y tá tiêm truyền và điều trị vết thương. Các nhà trị liệu hướng dẫn bài tập và phương pháp điều trị. Nhưng chính những thành viên trong gia đình đã có kinh nghiệm sẽ dạy cho những người mới cách di chuyển, cho ăn và tắm rửa cho con trai hoặc chồng bị khuyết tật của họ. Họ là những người đang hướng dẫn nhau cách chuyển bệnh nhân, điều chỉnh tư thế. Họ là những người đang trao đổi mẹo cho ăn và giúp đỡ nhau khi cần hỗ trợ thêm một tay. Khi chiếm được lòng tin của những thành viên gia đình tận tâm này và thiết lập, thông qua họ, những thực hành mới trong khoa bệnh, chúng tôi gặt hái được kết quả. Không chỉ họ có thể chăm sóc người thân tốt hơn mà họ còn dạy cho nhóm gia đình tiếp theo. Chúng tôi đang xây dựng một điều có thể gọi là "bộ nhớ chung".

Sự thật là, những "học viên" nhiệt tình nhất của tôi chính là các thành viên gia đình bệnh nhân. Đứng thứ hai là các sinh viên vật lý trị liệu thực tập từ Trường Kỹ thuật Y Dược Đà Nẵng, những người đã nghe về tôi từ lớp tốt nghiệp trước đó. Ít nhiệt tình nhất là một số nhà vật lý trị liệu hiện tại. Thay đổi thói quen cũ không dễ dàng. Tiến trình diễn ra chậm chạp, nhưng với sự hỗ trợ của Ban giám đốc, sự kiên trì và một vài "trường hợp hồi phục kỳ diệu", chúng tôi đang giúp các nhà vật lý trị liệu Việt Nam nhận ra rằng trở thành một nhà trị liệu tận tâm và hiệu quả có thể vừa bổ ích vừa thú vị đến nhường nào.

MẶT TỐI CỦA TẤM GƯƠNG

 

Một đoạn trích từ bình luận của Usha, phản hồi bài viết của tôi ngày 16 tháng 2 năm 2008, Thực hành lòng trắc ẩn:

Một suy nghĩ khác liên quan đến các nơ-ron gương, điều mà gần đây tôi đã đọc khá nhiều. Tôi thấy thú vị khi chúng được gọi là "nơ-ron Đạt Lai Lạt Ma". Tôi đoán đó là vì chúng giúp ta phát triển sự thấu cảm và lòng trắc ẩn. Nhưng tôi cũng nghĩ rằng có một mặt trái của điều này, vì có vẻ như các nơ-ron gương cũng góp phần thúc đẩy tâm lý đám đông đáng sợ – một thứ mà chúng ta khó có thể gắn liền với Đức Đạt Lai Lạt Ma.

Bản chất con người dường như chứa đựng cả tiềm năng phát triển những phẩm chất cao đẹp lẫn những bản năng thấp hèn. Điều quan trọng là chúng ta nuôi dưỡng nó như thế nào.

Gửi Usha,

Tất nhiên, bạn hoàn toàn đúng về "mặt trái" của các nơ-ron gương. Gần đây tôi đã suy nghĩ rất nhiều về điều này, đặc biệt là khi kỷ niệm 40 năm vụ thảm sát Mỹ Lai đang đến gần – sự kiện xảy ra ngay tại tỉnh Quảng Ngãi.

Điều quan trọng là chúng ta phải nhận ra rằng mỗi người đều có khả năng thể hiện cả mặt tối của bản chất con người lẫn những điều cao quý gần với thần thánh. Và việc xem xét cuộc sống của chính mình để hiểu những điều kiện nào khiến ta trở nên tốt đẹp hay tồi tệ hơn là điều rất đáng suy ngẫm. Bản thân tôi nhận thấy rằng tôi ở trạng thái tốt nhất khi cảm thấy thư giãn và được trân trọng. Ngược lại, khi căng thẳng và không được yêu thương, tôi gặp khó khăn trong việc thực hành những lý tưởng của mình.

Larry Colburn là một xạ thủ 18 tuổi trên chiếc trực thăng đã can thiệp để ngăn chặn cuộc thảm sát thường dân vô tội do lính Mỹ gây ra ở Mỹ Lai vào năm 1968. Trong một cuộc phỏng vấn năm 2002, ông nhấn mạnh sự khác biệt về mức độ căng thẳng giữa nhiệm vụ của mình và những người lính dưới mặt đất. Công việc của ông, bao gồm việc thu hút hỏa lực của kẻ thù để xác định vị trí quân địch, vô cùng nguy hiểm. Nhưng ông và đồng đội của mình vẫn có thể ngủ an toàn tại căn cứ mỗi đêm. Trong khi đó, những người lính dưới mặt đất phải đối mặt với nguy hiểm liên tục. Điều này không biện minh cho sự tàn sát mà họ gây ra ở Mỹ Lai, nhưng có lẽ đó là một lời cảnh báo: sự kết hợp giữa nỗi sợ hãi không ngừng, căng thẳng tột độ và tinh thần đoàn kết trong quân đội có thể kích hoạt mặt tối của các nơ-ron gương – hiệu ứng "tâm lý đám đông”.

Bốn mươi năm trước, chính phủ Mỹ đã cố gắng hết sức để che đậy những hành động tàn bạo ở Mỹ Lai, cũng giống như khi họ ban đầu bác bỏ các báo cáo về việc ngược đãi tù nhân tại nhà tù Abu Ghraib ở Iraq, coi đó chỉ là "trò đùa" của một vài "con sâu làm rầu nồi canh". Chúng ta đang bước vào những vùng nước đục nguy hiểm, khi các quan chức cấp cao nhất của đất nước chấp thuận những kỹ thuật "thẩm vấn nâng cao" và phủ nhận trách nhiệm với vô số sinh mạng dân thường bị hủy hoại ở Iraq và Afghanistan. Những người lính Mỹ phải chịu đựng sự căng thẳng không ngừng do các đợt triển khai liên tiếp trong điều kiện vô cùng thù địch, trong khi nhận thức được rằng những nỗ lực anh hùng của họ không mang lại điều gì tốt đẹp hơn cho bất kỳ ai. Cấp trên của họ coi Công ước Geneva là một thứ "lỗi thời". Liệu chúng ta có thể tạo ra điều kiện nào hoàn hảo hơn để thúc đẩy điều tồi tệ nhất ở cả lính Mỹ và người dân Iraq? Thế giới nào đang được tạo ra ở đây?

Nếu văn hóa quân sự và sự huấn luyện có thể dễ dàng nhận ra từ bên ngoài, thì những ảnh hưởng vô hình trong đời sống hàng ngày của người Mỹ lại khó nhận ra hơn, nhất là khi đang sống trong đó. Sự bất ổn mà người Mỹ bình thường phải đối mặt, dù ở cách xa chiến trường, không thể so sánh với cuộc sống ở Baghdad hay Fallujah. Nhưng nó vẫn dai dẳng. Sự tuyên truyền gieo rắc nỗi sợ hãi của chính quyền Bush sau sự kiện 11/9 có lẽ là nguồn cơn rõ ràng nhất. Nhưng còn nhiều yếu tố khác góp phần khiến chúng ta cảm thấy bất an và do đó khó có thể trở thành phiên bản tốt nhất của chính mình.

Các tập đoàn lớn ở Mỹ nhận thấy rằng việc tạo ra những nỗi lo sợ vô hình mang lại lợi nhuận khổng lồ. Dù vấn đề của bạn là hơi thở có mùi, sự bất ổn tài chính hay thiếu sức hấp dẫn, thì họ luôn có giải pháp – tất nhiên, với một cái giá nhất định. Trọng tâm trong chiến lược kinh doanh của họ chính là nuôi dưỡng sự bất an, thứ chỉ có thể được xoa dịu bằng việc liên tục mua sắm sản phẩm của họ.

Chúng ta không thể thay đổi cách chính phủ và các tập đoàn Mỹ truyền bá hai thông điệp chính của họ: sự bất an và tiêu dùng ép buộc. Nhưng chúng ta có thể lựa chọn không để bị cuốn vào đó. Chúng ta có thể tắt TV và tập trung vào việc xây dựng những cộng đồng đầy sự quan tâm, để thay thế cho những gì mà nền văn hóa tiêu dùng Mỹ đã dần phá vỡ suốt hàng thập kỷ. Chúng ta có thể giúp những người xung quanh cảm thấy an toàn và được trân trọng. Và mỗi người trong chúng ta có thể nỗ lực trở thành hình mẫu cho những hành vi sẽ giúp tạo ra một thế giới mà chúng ta mong muốn được sống trong đó.